Wie is Erdogan?
Gepubliceerd: 14-11-2016
Laatste update: 17-01-2024
Geert Wilders noemt hem een ‘despoot’, een dictator dus. Maar veel inwoners van Turkije bewonderen juist zijn harde hand: Recep Tayyip Erdogan, president van Turkije. Wie is hij precies? En waarom zat hij ooit in de gevangenis?
Redacteur: Hans Jaap Melissen
Hoe werd Erdogan president van Turkije?
Recep Tayyip Erdogan wordt geboren als een heel gewone jongen, in een volkswijk van Istanbul (1954). Zijn ouders zijn vrome moslims. Veel geld is er niet. De jonge Erdogan verdient bij door het verkopen van limonade. Tijdens zijn studie Bedrijfskunde wordt hij politiek actief. In 1994 zet hij een belangrijke stap op weg naar het presidentschap: hij wordt burgemeester van Istanbul. In Turkije heerst dan nog een strikte scheiding tussen religie en staat. Het leger is de bewaker van het seculiere Turkije, zoals de oprichter van dit land, Mustafa Kemal Atatürk, dat ooit had bedoeld. Die wilde een scheiding van geloof en staat. Geloof is voor thuis, niet voor de staat. Politiek analist Fareed Zakaria noemt dit Turkije een fascinerend voorbeeld van de combinatie van democratie, islam en vrijheid.
"In Turkije is het bij wet verboden om een sluier te dragen." De hele aflevering zien? Kijk op VPRO.nl.
En dan die gevangenisstraf: in 1998 wordt Erdogan veroordeeld tot tien maanden gevangenisstraf, omdat hij een gedicht voordraagt, met daarin deze zin:
Democratie is slechts de trein die wij nemen tot we op onze bestemming zijn aangekomen. Minaretten zijn onze bajonetten. Koepels onze helmen. Moskeeën onze kazernes en gelovigen onze soldaten.
BIJ1 programma 2021
Hij uit zich dus voor het Turkije van toen te religieus, Het kost hem zijn burgemeesterschap. De gevangenisstraf duurt niet lang: hij komt na vier maanden weer vrij. Al die tijd heeft hij wel goed kunnen nadenken over zijn toekomst en de toekomst van Turkije. Zo verbaast hij zich erover dat zijn dochters niet met een hoofddoek om naar de universiteit mogen, waar dat in de Verenigde Staten wel kan.
Erdogan besluit zich meer te richten op Europa. Een lidmaatschap van de Europese Unie zou de omweg kunnen zijn naar meer religieuze vrijheid in eigen land.
Hij begint in 2001 een nieuwe partij: de conservatieve AK-partij. Een partij die voortkomt uit de traditie van gematigd Islamisme. Na winst in de verkiezingen wil hij graag premier worden, maar zijn strafblad houdt dat tegen. Door een wetswijziging lukt dit later wel. Erdogan wordt premier en in 2014 president. Dat is hij nog steeds.
"Ik ben supertrots op Recep Tayyip Erdogan." Het hele item zien? Kijk op NOS.nl.
Is Erdogan een democraat?
Erdogan oefent al erg lang, in verschillende functies, zijn invloed uit op de Turkse politiek.
Maar is zijn AK-partij misschien het Paard van Troje dat hem naar zijn eindbestemming - de dictatuur - moet brengen?
"De islam heeft als godsdienst bepaalde aspecten die zich moeilijk laten combineren met democratie." De hele aflevering zien? Kijk op VPRO.nl.
Het probleem is dus volgens Zakaria niet zozeer de islam zelf, maar de sociale en politieke omgeving waarin de islam bestaat. Zakaria is somber over wat de opkomst van Erdogan’s AK-partij betekent voor de democratie in het land.
De hele uitzending zien? Kijk op VPRO.nl.
Zakaria heeft geen makkelijk antwoord. "Je wilt de wil van het volk respecteren. Maar wat betekent het als via een democratie onvrijzinnige krachten aan de macht komen?"
Volgens Zakaria moet je dan hopen dat er in zo’n maatschappij een soort stootkussen is, gevormd door de bouwstenen van de democratie: vrijheid, instituties en maatschappelijke organisaties. Hij zou partijen, zoals de AK-partij, dan ook de vraag willen stellen: hoe hard maken jullie je voor dit soort zaken?
Erdogan met Balkenende, 29 november 2002, pratend over kandidaatlidmaatschap EU
Is Erdogan een dictator?
Onder leiding van eerst premier en daarna president Erdogan onderdrukt de Turkse regering na 2007 steeds harder de mensen van wie kritiek is te verwachten: de politieke oppositie en journalisten bijvoorbeeld. Turkije heeft op dit moment, relatief naar inwonertal, het hoogst aantal opgesloten journalisten.
Ook oud-Europarlementariër Joost Lagendijk kreeg met de strenger wordende aanpak te maken. Hem werd in 2016 de toegang tot Turkije - het land waar hij met zijn Turkse vrouw woont - ontzegd vanwege verkeerde papieren. Maar Lagendijk denkt dat hij zich te kritisch opstelde.
"Een onaangename verrassing."
Ook laait de strijd met de Koerdische PKK weer op. Dat is een Koerdische militante organisatie die strijdt voor meer rechten voor de Koerden in Turkije. Erdogan laat zich intussen steeds meer kennen als iemand die geen tegenspraak duldt. Het levert hem wel stemmen op. Bij de verkiezingen in 2018 krijgt Erdogan 53 procent van de kiezers achter zich. Omdat bij een eerder referendum in 2017 een krappe meerderheid zich uitspreekt voor een presidentieel systeem neemt zijn macht na zijn beëdiging op 9 juli 2018 nog meer toe.
"Het is hem in de bol geslagen." Hele item zien? Kijk op NOS.nl
Het is een ontwikkeling die niet helemaal was voorzien door politiek analist Zakaria. Hij dacht dat een groot deel van de Turken vast wil houden aan het seculiere karakter van hun land. Bovendien zou volgens hem het leger, als bewaker van de seculiere Turkse staat, de Islamisten in bedwang houden. Niet door ingrijpen, maar door invloed.
Wat doet Erdogan met vluchtelingen?
Europa heeft Erdogan nodig als er in 2015 steeds meer vluchtelingen via Turkije naar Griekenland oversteken, naar de EU dus. De vluchtelingencrisis, waarbij de vluchtelingen vanuit Griekenland zich verspreiden over de rest van Europa, wordt onhoudbaar.
En dus komt de EU na lang onderhandelen tot een deal met Erdogan: Turkije houdt de vluchtelingen tegen, als de Turken visumvrij naar Europa mogen reizen. Ook wil Turkije zicht blijven houden op een lidmaatschap van de EU.
Erdogan verkoopt de deal als een succes. Hij presenteert zich als een leider met wie zaken valt te doen. Er komen daarna inderdaad minder vluchtelingen naar de Griekse eilanden.
En ook een volgende crisis weet Erdogan in zijn voordeel om te buigen.
Wat betekent de Turkse staatsgreep voor Erdogan?
Op vrijdag 15 juli 2016 beleeft Erdogan de spannendste momenten van zijn carrière. Elementen binnen het leger proberen een staatsgreep te plegen. Erdogan is dan op zijn vakantieadres en ontsnapt maar net aan een aanslag op zijn leven. Het parlement in Ankara wordt gebombardeerd. De coupplegers lukt het alleen niet volledige controle over de media te krijgen, vaak een belangrijk element bij een succesvolle coup. De moderne techniek helpt Erdogan een handje: dankzij Facetime kan hij van zich laten horen. Hij roept het volk op hem te steunen.
"Laten we ons verzamelen op de luchthavens en de pleinen."
De staatsgreep mislukt en meteen daarna gaan bij Erdogan alle remmen los. Zonder harde bewijzen te leveren wijst Erdogan zijn vroegere vriend, maar nu vijand, Gülen aan als organisator van de coup. Gülen is een islamitische geestelijke met veel aanhangers, die in de VS woont. Duizenden mensen, zoals rechters, militairen en journalisten, worden beschuldigd Gülenist te zijn en worden ontslagen of verdwijnen achter de tralies. Volgens de VN zijn in de ruim twee jaar durende noodtoestand meer dan 160.000 ambtenaren ontslagen.
"Ook op televisie is het schraal geworden. Zestien zenders zijn op zwart gegaan."
Onduidelijk blijft of Gülen een rol heeft gespeeld in deze couppoging. Veel analisten wijzen naar de Kemalisten, dat zijn aanhangers van de oprichter van het seculiere Turkije: Atatürk. Mogelijk zijn bepaalde elementen binnen het leger ongerust over de verdere islamisering van Turkije. Ook is er binnen het leger ontevredenheid over de manier waarop Erdogan omgaat met de Koerden, zowel in Turkije als over de grens in Syrië. Erdogan wil harder optreden dan een deel van de legerleiding nodig vindt.
Turkse soldaat tuurt richting IS-gebied.
Waarom stuurt Erdogan soldaten naar de buren?
In de maanden na de couppoging doet Erdogan wat hij al een tijd dreigde te doen: hij valt Syrië binnen. Als officiële reden noemt hij aanvallen van IS. Maar het lijkt Erdogan er vooral om te doen de macht van de Koerdische milities te breken. Deze milities in Syrië zijn geinspireerd op de PKK, de militante Koerdische strijdgroep in Turkije, en "terroristen" volgens Erdogan en ook de Verenigde Staten en Europa.
Overigens was Erdogan in de jaren daarvoor ook al druk met Syrië waar rebellen vanaf 2011 vochten tegen Assad. Hij steunde de oppositie tegen Assad. Erdogan wil macht en invloed in Syrië, om ook de Syrische Koerden in de gaten te kunnen houden of dwars te zitten. Ook zitten er nog Turkse troepen in een ander deel van Noord-Syrië waar zij hopen een offensief van Assad daar te voorkomen. Zo'n offensief zou een enorme vluchtelingenstroom richting Turkije opleveren, waar al miljoenen Syriërs hun heil hebben gezocht.
Erdogan's macht blijft voorlopig onaangetast. Al gooit een natuurramp bijna roet in het eten. Na de zware aardbeving op 6 februari 2023 krijgen president Erdogan en de Turkse regering forse kritiek. Critici vinden dat de hulpverlening te traag op gang is gekomen en zijn boos over de kwetsbaarheid van veel gebouwen.
Om de kritiek de kop in te drukken haalt de Turkse regering na de ramp verschillende sociale media uit de lucht, zoals Twitter en TikTok. Ook pakt de Turkse politie verschillende mensen op die zich kritisch uiten over de trage en beperkte hulpverlening.
Toch weet Erdogan - ondanks alle kritiek - in 2023 opnieuw de presidentsverkiezingen te winnen.
In het kort
Erdogan groeit op in een volkswijk in een arm gezin. Zijn ouders zijn vrome moslims.
In Turkije is een strenge scheiding tussen moskee en staat. Erdogan heeft als burgemeester van Istanbul in de gevangenis gezeten omdat hij zich te religieus opstelde.
Erdogan treedt steeds harder op tegen mensen met een andere politieke mening, vooral na de mislukte staatsgreep van 15 juli 2016.
De vrije pers is zo goed als verdwenen.
Een wapenstilstand met de Koerdische PKK is ingeruild voor een harde militaire confrontatie.
Erdogan zoekt macht en invloed in buurlanden als Syrië en Irak. In beide landen zijn Turkse militairen actief.
