Srebrenica is een plaatsje in Oost-Bosnië. Maar behalve dat is het ook de plek waar in 1995 een gruwelijke genocide plaatsvond, de grootste in Europa sinds de Tweede Wereldoorlog. Meer dan 8000 moslimmannen en jongens werden vermoord en verspreid over Bosnië als oud vuil in massagraven gegooid. Tot op de dag van vandaag, meer dan twintig jaar later, wordt er gezocht naar lichamen.

Het is 13 juli 1995 wanneer de massamoord plaatsvindt. Nederlandse soldaten zijn in de buurt en hadden de taak om uitgerekend deze mensen te beschermen. Wat ging er mis? Wie zijn er schuldig? En hoe kon het ooit zover komen?

Tito is als held de Tweede Wereldoorlog uitgekomen en slaagt er daardoor in om in 1953 president te worden van het grote land dat bestaat uit de deelstaten Slovenië, Kroatië, Bosnië-Herzegovina, Servië, Montenegro en Macedonië. Geïnspireerd door het communisme vaart het na de Tweede Wereldoorlog een strikt socialistische koers. 

Tito is het gezicht van het socialistische Joegoslavië maar als hij in 1980 overlijdt, en daarmee het bindmiddel tussen de verschillende staten wegvalt, ontsnapt lang onderdrukt nationalisme. Onder aanmoediging van nationalistische politiek leiders verspreiden de nationalistische gevoelens zich als een gif door de Joegoslavische samenleving. Afkomst wordt plots weer belangrijk in het eigenlijk zo gemêleerde land. Culturele en nationale gevoelens die door Tito waren bedekt met een mantel van socialisme, spelen plots weer een rol. Er zijn talloze verhalen van goede buren die elkaar plots naar het leven gaan staan en de wapens oppakken.

De Serviërs nemen hierin een belangrijke plek in: zij willen meer macht concentreren in hun eigen stad Belgrado, tevens de hoofdstad van Joegoslavië. Ondertussen willen de andere deelstaten losbreken uit het steeds meer door Serviërs gedomineerde land.

In 1991 roept Slovenië als eerst de onafhankelijkheid uit. En als dominostenen vallen de andere deelstaten ook voor de roep om zelfstandigheid. Dat leidt tot oorlog. Servische orthodoxe christenen, Bosnische moslims en katholieke Kroaten, vechten bikkelhard om territorium en macht.

Veel landen deinzen terug maar Nederland meldt zich. In de Tweede Kamer stemt in 1993 iedereen in met het voorstel om een gevechtseenheid te sturen naar Bosnië. Een mengeling van trots en idealisme, geeft de Nederlanders het vertrouwen dat een missie als deze mogelijk moet zijn. Het kan ons kleine land aanzien geven. En mede door het aantrekken van deze grote broek krijgt Nederland de taak om Srebrenica en de omgeving daaromheen te bewaken.

In 1994 komen de Nederlandse soldaten aan in het plaatsje Srebrenica. Een oude accufabriek net buiten het stadje gaat dienstdoen als hoofdkwartier. Ze mogen eigenlijk niet vechten en hebben zeer lichte wapens bij zich. De soldaten lopen dan ook vooral de wacht en vervelen zich al snel. Wie vandaag de dag de oude fabriek waar de soldaten verbleven binnenstapt, vindt op de muren overal spelletjes die door soldaten werden gespeeld. Onderzoekers schrijven later in rapporten dat de leiding “van alles probeerde te bedenken om de sleur en verveling tegen te gaan.”

Over de houding van de Nederlandse soldaten verschillen de meningen en de verhalen. Wat vast staat is dat ze slecht voorbereid waren. Het ontbrak aan trainingen die de soldaten had moeten voorbereiden op een andere cultuur en het omgaan met burgerslachtoffers. Het levert uiterst pijnlijke verhalen op. De kazernes worden volgeklad met racistische tekeningen. Later lekken via de media verhalen uit over soldaten die potten pindakaas ruilen voor seksuele handelingen van de plaatselijke bevolking. Het is het begin van een lange reeks schandalen.

Op 11 juli 1995 rollen Servische tanks Srebrenica binnen. Opnieuw vragen de Nederlandse soldaten om luchtsteun en opnieuw wordt die geweigerd. Wanneer op het VN-hoofdkwartier in Kroatië eindelijk wordt besloten tot luchtsteun, zijn de F-16’s die al urenlang boven het gebied hadden gecirkeld leeg en moeten ze terug naar Italië. Om te tanken. Die dag worden er nog wel twee bommen geworpen op Servische tanks door Nederlandse vliegtuigen. Maar het zal niets meer uithalen. De enclave wordt onder de voet gelopen.

Ik kan me dat echt niet herinneren.

Omstreeks vier uur die middag stellen de Serviërs een ultimatum: stop eventuele luchtaanvallen, anders brengen we Nederlandse krijgsgevangen om. Een paar uur later stapt commandant Karremans in de auto, hij gaat naar een hotel in de buurt om Ratko Mladic te ontmoeten. Het wordt een iconische ontmoeting. Waar een sterke commandant had moeten staan, toont Karremans zich een bangig leider die – ook door de omstandigheden – danst naar de pijpen van een woedende Mladic.

“Don’t shoot the pianoplayer,” zegt Karremans als Mladic weer tiert en schreeuwt tegen de bange Nederlander. Hij bedoelt daarmee dat hij slechts de man is die de boodschap komt overbrengen. Mladic is onverbiddelijk: “U bent een waardeloze pianist.” 

De gegijzelde Nederlanders laat Mladic gaan na dit gesprek. Samen met de andere Dutchbatters zullen ze het gebied veilig verlaten. Ook onderhandelt Karremans dat Bosnische vluchtelingen op bussen worden gezet naar Tuzla, een veilige stad in het noorden van Bosnië.

Op 12 juli komt generaal Mladic met bussen naar de Nederlandse compound. Hij heeft nog wel een eis: de mannen moeten ondervraagd worden voordat ze veilig wegkunnen, zij moeten daarom apart vervoerd worden. Dutchbatters helpen met het scheiden van mannen en vrouwen. Kort daarna vertrekken de bussen in verschillende richtingen. De vrouwen gaan richting veilig gebied en de mannen en jongens “in de weerbare leeftijd” worden op brute wijze vermoord en verdwijnen in massagraven.

Zij behoren tot de meer dan achtduizend genocideslachtoffers die in en rond Srebrenica vallen in de nasleep van de Val van Srebrenica. Het is op Europees grondgebied de eerste genocide sinds de Holocaust.

De Nederlandse soldaten zijn dan inmiddels aangekomen in Zagreb, waar ze met blikjes Heineken in de hand feesten. Ze hebben het overleefd en zijn ontzettend opgelucht. Maar terwijl de wereld beelden ziet van hossende Hollanders, sijpelt het nieuws van die andere Srebrenica-bewoners binnen.

Er is veel kritiek geweest op het handelen van de Nederlandse soldaten. Konden zij niet meer doen? Waren ze niet te veel met hun eigen lot bezig? Ook de Nederlandse regering en de Verenigde Naties krijgen tot op de dag van vandaag felle kritiek. Het helpt ook niet dat het ministerie van Defensie zich in zwijgen hult. Zo is er het beruchte fotorolletje dat verdwijnt. Een van de soldaten, luitenant Ron Rutten, maakt op 13 juli 1995 foto’s in een huis waar Bosnische Serviërs moslims gevangen houden. Ook liggen daar negen lijken. Keihard bewijs van oorlogsmisdaden. Maar dat bewijs verdwijnt. Zodra het ministerie er bij thuiskomst van Dutchbat achter komt dat dit fotorolletje bestaat, gaat een majoor het hoogstpersoonlijk ophalen voor onderzoek. Bij het ontwikkelen gaat het echter mis en verdwijnen de beelden. Volgens velen – inclusief onderzoekers binnen het ministerie – gebeurt dit expres, maar volgens de krijgsmacht zelf is het mislukken van het rolletje gewoon een “menselijke fout.”

Duidelijk is de rol van de Bosnisch-Servische soldaten. Zij voerden de massamoord uit. In de afgelopen jaren werden Servische kopstukken daarvoor veroordeeld door een internationaal tribunaal in Den Haag. In 2016 wordt Radovan Karadžić (71) veroordeeld tot veertig jaar gevangenisstraf voor zijn betrokkenheid bij volkerenmoord. In hoger beroep in 2019 luidt de veroordeling levenslang. Hij was tot 1996 de leider van het Servische deel binnen Bosnië en daarmee opperbevelhebber.

De toenmalig president van Servië, Slobodan Milošević, ontliep zijn straf toen hij in 2006 overleed in zijn Haagse cel. Ratko “de slager” Mladic wordt op 22 november 2017 door het Joegoslaviëtribunaal in Den Haag veroordeeld tot levenslange gevangenisstraf, na een proces dat bijna vijf jaar duurde. Het tribunaal houdt hem verantwoordelijk voor de ergste oorlogsmisdaden in Europa sinds de Tweede Wereldoorlog en acht hem schuldig aan onder meer genocide, moord en terreur. In hoger beroep in 2021 is dit vonnis opnieuw bekrachtigd.

De laatste jaren is die kritiek verschoven. De missie was bij voorbaat onuitvoerbaar, gaf de minister van Defensie in juni 2016 toe. Met die uitspraak lijken de pijlen afgewend van de soldaten en meer gericht op de politiek. Want hoe konden zij instemmen met een kansloze missie? Eigenlijk sluit dat aan bij de conclusies van het officiële rapport dat het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) uitbracht in 2002. Daarin schrijven de onderzoekers dat de Nederlandse overheid een onverantwoorde beslissing heeft genomen door militairen uit te zenden met een slecht mandaat, slechte voorbereiding en slechte uitrusting. 

Zo was het volgens NIOD-onderzoekers nauwelijks mogelijk om het gebied en de bevolking echt militair te verdedigen met de opdracht die was meegegeven. Gedacht werd dat de aanwezigheid van blauwhelmen voldoende was als afschrikking.

Dit 6600 pagina's tellende document leidt tot het aftreden van het voltallige kabinet-Kok. De bevelhebber van de landmacht stapt ook op. Toch bleef in de publieke opinie het beeld bestaan dat Dutchbat III had gefaald. 

De eerste excuses volgen pas in 2015. Na een lang gesprek biedt minister Jeanine Hennis-Plasschaert (Defensie) excuses aan aan de nabestaanden van de mannen die gedwongen werden om de militaire basis te verlaten, en zo in de armen van Mladic en zijn mannen waren gelopen. Met name de familieleden van Dutchbat-elektricien Rizo Mustafic, die inmiddels in Nederland wonen, komen veel in de media waar ze vertellen hoe het afscheid op de legerbasis eruitzag.

Ook de ‘Moeders van Srebrenica’ wordt een bekend collectief in de nasleep van het bloedbad in Srebrenica. Deze vrouwengroep klaagt samen met een voormalige Dutchbat-tolk de Nederlandse staat en de VN aan voor het drama dat zich heeft voltrokken. Zij krijgt maar deels gelijk: de Nederlandse staat is inderdaad schuldig aan het feit dat de mannen van de basis af werden gestuurd. Voor het vallen van de enclave en het uitblijven van luchtsteun is Nederland niet verantwoordelijk, vindt de rechter. De Hoge Raad bepaalt in 2019 dat de Nederlandse staat deels verantwoordelijk is voor de dood van 350 Bosnische moslims en dat zij de nabestaanden moet compenseren voor 10 procent van de geleden schade.

Het NIOD heeft naar aanleiding van de onthullende documentaire Waarom Srebrenica moest vallen van de VPRO en HUMAN een nieuw onderzoek gestart en acht de journalistieke onthullingen niet bewezen. Het bestrijdt ze echter ook niet.

Volgens het kabinet is er nu geen reden voor verder onderzoek. Daar zijn de Argos-journalisten het niet mee eens. Over een paar jaar worden nieuwe geheime documenten vrijgegeven. Dan verwachten zij opnieuw onthullingen.

“Dit soort boeken zijn nooit gesloten,” aldus premier Mark Rutte.