Populisme is een lastig begrip: er is veel discussie tussen wetenschappers over de precieze definitie. Wel zijn er een paar kenmerken waar de meeste deskundigen het over eens zijn. Zo delen populisten de samenleving op in twee kampen: de elite en het volk. De elite zou corrupt zijn en niet goed luisteren naar wat het volk wil. Populisten zien het volk als één grote massa, waarvan alle neuzen dezelfde kant op staan.

Populisten onderscheiden zich van andere politici door de claim dat zij – als enige – het volk vertegenwoordigen. Ze zeggen namens het volk te spreken en de wil van het volk uit te voeren. Een voorbeeld is de speech uit 2016 van de president van Turkije, Recep Tayyip Erdogan. In zijn toespraak laat hij zijn volk bepalen of ze de doodstraf weer willen invoeren. Zelf trekt hij zo zijn handen af van de verantwoordelijkheid voor de beslissing.

Vijand van het volk zijn de gevestigde machthebbers, zoals andere politici, en controlerende organisaties, zoals rechters en de media. Zij zouden volgens populisten niet luisteren naar het volk en corrupt zijn. Zo staat Donald Trump bekend om zijn uitspraken dat media ‘nepnieuws’ verspreiden en volksvijand nummer één zijn. Dit bevestigt het populistische beeld van de ‘onbetrouwbare, corrupte elite’ tegen ‘het pure volk’.

Vertrouwen is een woord dat vaak valt als het over populisme gaat: de populistische kiezer voelt zich onbegrepen en miskend. Een grote groep mensen vindt dat hun problemen niet begrepen worden, hun zorgen niet gehoord, hun angsten weggelachen of weg-gerelativeerd. Deze burgers vertrouwen de machthebbers die er al jaren zitten niet meer. Ze kijken met wantrouwen naar de toekomst. Precies de gevoelens waar populisten op in weten te spelen.

Populisten versimpelen de werkelijkheid vaak met makkelijke taal, die goed te begrijpen is en inspeelt op die gevoelens van frustratie. Grote woorden of even grote beloftes nemen populisten met gemak in de mond. Denk aan Trump die belooft dat hij een grote muur om de VS gaat bouwen en Mexico laat opdraaien voor de kosten. Of die belooft om “alle moslimimmigranten” te weren uit de VS. Juist het overzichtelijke wereldbeeld maakt het populisme zo aantrekkelijk voor kiezers. Het gaat om houvast en vertrouwen, veel minder om waarheid en of ‘de feiten kloppen’. Populisten als de Hongaarse premier Viktor Orbán, de Braziliaanse president Jair Bolsonaro en de Franse politica Marine Le Pen spelen in op die gevoelens van frustratie.

Doordat veel rechts-nationalistische politici als Donald Trump en Geert Wilders ook populisten zijn, wordt populisme vaak met rechts geassocieerd. Maar het is niet iets waar rechts het patent op heeft. Populisme staat nooit op zichzelf, maar gaat altijd samen met andere politieke stromingen. Het populisme op zichzelf zegt namelijk niets over hoe die politici denken over bijvoorbeeld de economie of het onderwijs.

De SP wordt bijvoorbeeld vaak gezien als een links-populistische partij. En ook de Spaanse partij Podemos staat bekend als links en populistisch. Bovendien kan een populist ook een politiek programma hebben dat een mengelmoes is van typisch linkse en typisch rechtse thema’s en standpunten. Pim Fortuyn was bijvoorbeeld zowel links als rechts. Zijn kiezers waren veelal teleurgestelde PvdA’ers.

In vergelijking met andere landen is het populisme in Nederland voor lange tijd niet zo groot geweest. Pas met de opkomst van Pim Fortuyn kwam daar verandering in. Politici stonden met de mond vol tanden toen Fortuyn in 2002 pijlsnel opkwam. De gevestigde partijen zagen de aantrekkingskracht die het populisme kan uitoefenen op mensen uit alle hoeken van de samenleving. Sindsdien maken ook steeds meer Nederlandse politici gebruik van populisme.