Hoe werken de Franse verkiezingen?
Gepubliceerd: 18-4-2017
Laatste update: 22-06-2022
De Franse verkiezingen gaan sinds 1958 over twee ronden. Bij de totstandkoming van de Vijfde Republiek is toen bepaald dat de president met absolute meerderheid verkozen moet worden. Alleen is dit sinds 1965 tot nu toe nooit gelukt. Hoe werken de Franse verkiezingen eigenlijk? En hoeveel macht heeft de Franse president?
Redacteur: Sjoerd Huismans
De pro-Europese, sociaal-liberale kandidaat Emmanuel Macron wordt in 2017 de nieuwe president van Frankrijk. Nieuwsuur peilt de eerste reacties.
Waarom stemmen de Fransen twee keer?
De manier waarop de Franse president wordt gekozen is meerdere malen veranderd. In 1958 is door de Franse bevolking door middel van een referendum een nieuwe grondwet is aangenomen. Sindsdien is er sprake van de Vijfde Republiek, een staatsvorm waarin de president veel macht heeft. Die Grondwet is geschreven door Charles De Gaulle, die tijdens de Tweede Wereldoorlog (1940-1945) al de leider was van de Franse regering in ballingschap. Na het in werking treden van de nieuwe grondwet wordt De Gaulle de eerste president van het nieuwe, door hemzelf vormgegeven, Frankrijk. Na De Gaulle volgen: Pompidou, Giscard d'Estaing, Mitterand, Chirac, Sarkozy, Hollande en Macron.
Franse presidenten
Pompidou (links) was een partijgenoot van De Gaulle voor de Union pour la défense de la République (UDR) en vijf jaar lang president van Frankrijk, van 1969 tot 1974. Hier zit hij in een roeiboot met de Zweedse premier Tage Erlander (midden).
Valéry Giscard d'Estaing (UDF) is president van Frankrijk van 1974 tot 1981. We zien hem hier tijdens een staatsbezoek aan Zaïre.
François Mitterrand, die hier zijn stem uitbrengt, is van 1981 tot 1995 de eerste socialistische president van Frankrijk.
Jacques Chirac (midden) was de centrumrechtse president van Frankrijk tussen 1995 tot 2007. Hier zien we hem in het Mauritshuis tijdens een bezoek aan Nederland met premier Wim Kok (links).
Sarkozy (UMP) is van 2007 tot 2012 president van Frankrijk.
François Hollande (PS) is vanaf 2012 tot en met 2017 de president van Frankrijk.
In de nieuwe grondwet moet de president met een absolute meerderheid worden verkozen. Theoretisch is het mogelijk dat één van de kandidaten in de eerste ronde de absolute meerderheid behaalt. In dat geval zou er geen tweede ronde nodig zijn. Sinds 1965, het jaar dat de Franse president voor het eerst rechtstreeks werd verkozen, is het echter nooit voorgekomen dat een kandidaat al na één ronde tot president werd verkozen.
Zo zijn ook in 2017 en 2022 twee rondes nodig. Uiteindelijk zijn bij de beide presidentsverkiezingen dezelfde kandidaten door naar de tweede ronde: Emmanuel Macron en Marine Le Pen.
Macro weet zowel in 2017 als in 2022 de leider van uiterst rechts Le Pen te verslaan. Maar de strijd in 2022 laat zien dat Frankrijk diep verdeeld is en Le Pen met haar partij Rassemblement Nationale (het vroegere Front National) meer stemmen kreeg dan ooit.
Macron na het winnen van de Franse presidentsverkiezingen, met naast hem zijn vrouw Brigitte Trogneux.
Wie is Emmanuel Macron?
De 39-jarige Macron is een ex-PS-minister: van 2014 tot augustus 2016 bekleedt hij namens die partij de portefeuille Economie, Industrie en Digitalisering. Nog tijdens zijn ministerschap richt hij in april 2016 de nieuwe beweging En Marche! (Voorwaarts!) op, die wat hem betreft boven de partijen moet staan en de klassieke links-rechts-tegenstelling moet overbruggen. Meteen geeft hij daarbij aan het presidentschap te ambiëren. In november 2016 maakt Macron zijn kandidatuur definitief en komt meteen met het boek Révolution, dat een bestseller wordt. Het lijkt een gouden zet te zijn om als onafhankelijke kandidaat aan de presidentsverkiezingen mee te doen: gematigde aanhangers van de PS lopen over naar Macron, net als liberalen die ontevreden zijn over hun kandidaat François Fillon (zie onder). Inhoudelijk is Macron vergelijkbaar met D66 in Nederland – net als D66 krijgt hij soms het verwijt eigenlijk nergens voor te staan. Evenwel is Macron een fel voorstander van de Europese Unie en stelt hij ingrijpende arbeidsmarkthervormingen voor.
De achtergrond en standpunten van presidentskandidaat Emmanuel Macron binnen één minuut.
Waarom is de Franse president zo machtig?
Sinds de nieuwe grondwet in 1958, die door maar liefst tachtig procent van de Franse bevolking werd aangenomen, is de Franse president veel machtiger dan voorheen. Dat is dan ook expliciet het doel van Charles De Gaulle, om een einde te maken aan de instabiliteit van de Vierde Republiek (1946-1958), die ontstaan is na de Tweede Wereldoorlog.
Hoe zat dat precies? Het Assemblée nationale (het parlement van Frankrijk) heeft in de Vierde Republiek veel macht gekregen ten opzichte van de president en de regering. Mede door die overmacht houdt de regering in die periode gemiddeld slechts een half jaar stand. Bovendien zijn er problemen in de Noord-Afrikaanse kolonie Algerije, waar opstandelingen Franse doelen aanvallen en de bevolking oproepen zich tegen de Franse overheersing te keren. De dekolonisatieoorlog die daarop volgt, loopt op bloedige strijd uit.
Barricaden in Algiers tijdens de Algerijnse Onafhankelijkheidsoorlog (januari 1960).
Het lukt het Franse leger niet om het Algerijnse bevrijdingsfront Front de Libération Nationale (FLN) uit te schakelen, waarna het conflict ontaardt in een neerwaartse spiraal van terreur, martelingen en burgerdoden. De problemen voor Frankrijk worden nog groter als de FLN besluit een tweede front te beginnen in Frankrijk, met een reeks zware bomaanslagen met vele burgerdoden. De Franse regering is dan al gevallen over de oorlog. Een burgeroorlog en een staatsgreep door het leger dreigen.
Daarop wordt oorlogsheld – hij vocht als officier in de Slag om Verdun, een van de bloedigste veldslagen van Eerste Wereldoorlog – Charles De Gaulle naar voren geschoven, met steun van Franse Algerijnen die hopen dat de generaal het Frans gezag in de kolonie kan herstellen.
Hoe is Charles de Gaulle aan de macht gekomen, en waarom zijn sommigen van degenen die daarvoor hebben gezorgd teleurgesteld in hem geraakt? In deze fraaie KRO-uitzending uit 1962 wordt het duidelijk.
De Gaulle krijgt van het parlement bijna dictatoriale bevoegdheden om een eind te maken aan de oorlog: zes maanden lang mag hij zonder het parlement regeren. De Gaulle ziet echter snel in dat Algerije een hopeloze zaak is (en heeft bovendien geen zin om negen miljoen Algerijnse moslims een volledig Frans staatsburgerschap te geven). Hij begint te onderhandelen met de rebellen, iets dat hij later zou moeten bekopen met drie mislukte terreuraanslagen op zijn leven. In een referendum in 1961 spreekt 78 procent van de Franse bevolking zich uit voor onafhankelijkheid van Algerije.
Een van de laatste stuiptrekkingen van Frankrijk om Algerije te behouden: het keihard neerslaan van een vreedzame FLN-demonstratie in Parijs op 17 oktober 1961. Naar schatting tweehonderd Algerijnen vinden daarbij de dood. Tot op heden erkent Frankrijk officieel slechts 32 doden. Deelnemers aan de demonstratie blikken terug. "Ik dacht dat ik dood zou gaan."
Ondertussen is met de nieuwe grondwet van De Gaulle de Vijfde Republiek van start gegaan. Weliswaar betekent dat het begin van een nieuwe democratie, maar de macht van De Gaulle blijft groot. Zijn aanhangers – de ‘gaullisten’ – hebben meestal een ruime meerderheid in het parlement, vooral omdat De Gaulle zelf het districtenstelsel heeft vormgegeven om dat te garanderen. De regering is ondergeschikt aan de president. Bij belangrijke beslissingen schrijft De Gaulle een referendum uit, waarbij hij het volk altijd met zich mee krijgt. Zo beslist het Franse volk in 1962 dat de president voortaan rechtstreeks gekozen wordt. Daardoor wordt de positie van de president ten opzichte van de regering en het parlement steviger – bij conflicten kan de president wijzen op zijn populariteit onder het volk. Zodoende kan De Gaulle zichzelf in 1965 opvolgen voor een nieuwe ambtstermijn van zeven jaar. Linkse partijen beschuldigen hem van dictatoriaal gedrag. Maar als De Gaulle eind jaren zestig voor het eerst een referendum ‘verliest’, stapt hij meteen op, drie jaar voor het einde van zijn termijn.
De Franse president Charles De Gaulle tijdens een toespraak in het Élysée-paleis.
Hoeveel macht heeft de president tegenwoordig?
De autoritaire stijl van De Gaulle ligt slecht bij de babyboomgeneratie, en zijn opvolgers laten hun macht over het algemeen minder gelden. Toch is de Franse president constitutioneel nog altijd erg machtig, misschien zelfs machtiger dan de Amerikaanse in zijn land. De president zet het beleid uit, vertegenwoordigt Frankrijk in het buitenland, maar hoeft zich nooit te verantwoorden in het parlement – daarvoor heeft hij een premier en ministers.
Het parlement kan hij bovendien een keer per jaar ontbinden. De laatste keer is dat gedaan door president Jacques Chirac in 1997. Hij wil een steviger rechtse meerderheid voor zijn beleid, maar de vervroegde ontbinding keert als een boemerang bij hem terug. De kiezer gaat namelijk voor de PS, waardoor Chirac juist gedwongen wordt te regeren met de linkse premier Lionel Jospin. Dit heet cohabitation, wat in de Vijfde Republiek twee keer eerder voorkwam doordat de regeerperiode (zeven jaar) niet gelijk liep met de periode tussen twee parlementsverkiezingen (vijf jaar).
De Assemblée nationale (Nationale Vergadering), het lagerhuis van het Franse parlement.
In 2000 wordt de maximale termijn voor een president daarom teruggebracht van zeven jaar (septennat) naar vijf jaar (quinquennat), waardoor de president voortaan gedurende dezelfde periode op zijn plaats zit als het parlement. Bovendien worden de parlementsverkiezingen sinds 2002 vlak achter de presidentsverkiezingen gepland, zodat de nieuwe president een grote kans heeft om ook in het parlement een meerderheid te krijgen van de kiezer – weinig van hen veranderen binnen een maand immers al van mening. Cohabitation komt sindsdien niet meer voor.
In 2008 krijgt de Franse president op initiatief van Sarkozy bovendien maximaal twee termijnen (net als de Amerikaanse), wat zijn macht nog verder inperkt.
Toch blijft de president machtig. Als hij een wet wil doorvoeren die slecht ligt bij het parlement, dan kan hij de volksvertegenwoordigers samen met de regering per decreet omzeilen. Op die manier voeren Hollande en premier Manuel Valls in 2016 omstreden hervormingen van de arbeidsmarkt – onder meer versoepeling van het ontslagrecht – door, die slecht liggen bij een groot deel van hun eigen Parti socialiste. Ook kan de president te allen tijde het leger (in binnenland of buitenland) inzetten zonder dat te hoeven overleggen met het parlement.
Hollande met Franse oorlogsveteranen.
Veel Fransen zien nog altijd graag een sterke leider. Dat blijkt bijvoorbeeld na de terreuraanslagen in Parijs in november 2015. De kwakkelende Hollande kan zich profileren met machtsvertoon, door bijvoorbeeld terreurgroep IS aan te vallen in Syrië en teruggekeerde Franse Syriëgangers hard aan te pakken. “Wij moeten meedogenloos zijn,” zegt Hollande in het parlement. Zijn populariteitscijfers stijgen in die periode.
Na de aanslagen in Parijs weet Hollande zijn populariteit op te vijzelen met harde taal richting IS.
Toch is Hollande een historisch impopulaire president: op het laatst had nog maar vier procent van de Fransen vertrouwen in de socialist.
De liberale Macron volgt hem op in 2017. Zijn uitdaging om in zijn ambtstermijn het verdeelde land te verenigen en zichzelf te profileren als de sterke leider die Hollande volgens de meeste Fransen nooit geweest is, lukt slechts gedeeltelijk. Want hoewel hij in 2022 opnieuw weet te winnen, is het land tot op het bot verdeeld. Uiterst rechts onder leiding van Marine le Pen heeft vaste voet gekregen in heel Frankrijk. Macro wijzigt na zijn winst de naam van zijn partij La République en marche! (voorwaarts) in Renaissance (wedergeboorte). Hij hoopt de komende jaren met zijn partij de groeiende kloof tussen de Franse burgers te dichten en het Franse volk te verenigen. Maar de daaropvolgende parlementsverkiezingen in juni 2022 tonen de grote verdeeldheid aan in het land. De partij van Macron haalt geen meerderheid in het parlement en zal voor haar plannen steun moeten zoeken bij de andere partijen.
In het kort
Emmanuel Macron is sinds 2017 de president van Frankrijk. Zijn tegenstrever is Marine le Pen die met haar uiterst rechtse partij Front National vaste voet heeft gekregen in het land.
De Fransen stemmen in twee rondes sinds Charles de Gaulle in 1958 de Vijfde Republiek uitriep. Een kandidaat moet de absolute meerderheid hebben om president te worden. Daar zijn tot nu toe altijd twee rondes voor nodig.
- De Franse president is constitutioneel erg machtig, misschien zelfs machtiger dan de Amerikaanse. Dat is dan ook expliciet het doel van De Gaulle, om een einde te maken aan de instabiliteit van de Vierde Republiek (1946-1958) die ontstaan is na de Tweede Wereldoorlog.
- Ook vandaag de dag heeft de Franse president veel macht. Hij kan een keer per jaar het parlement ontbinden, of de volksvertegenwoordiging per decreet omzeilen. Ook kan hij te allen tijde het leger inzetten in binnen- of buitenland.
