Wie waren de Patriotten?
Gepubliceerd: 3-8-2017
Laatste update: 02-02-2021
Tegen het einde van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden (1588-1795) verkeert het land in een crisis. Kritische burgers komen op voor de vrijheid van hun landgenoten. “Vive la republique!” – ook in Nederland. Maar wel een republiek zonder stadhouder, aldus de patriotten. Wie zijn zij? En waar komt deze beweging vandaan?
Waarom is de Republiek in crisis?
In de achttiende eeuw is Nederland een republiek: een verbond van onafhankelijke staten. Al sinds 1751 is Willem V erfstadhouder van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Deze functie erft hij op driejarige leeftijd van zijn vader Willem IV. Tot Willem volwassen is, regeren zijn moeder Anna van Hannover en legeraanvoerder Lodewijk Ernst van Brunswijk in zijn plaats. In 1766 wordt Willem achttien en mag hij daadwerkelijk zijn rol als stadhouder gaan vervullen. Een jaar later trouwt hij met Wilhelmina van Pruisen.
Willem V is geïnteresseerd in kunst en muziek, maar minder in de politiek.
Het wordt al snel duidelijk dat Willem V niet goed in staat is te regeren in de Republiek. De besluiteloze Willem wil wel allerlei hervormingen doorvoeren, maar slaagt daar niet in: hij heeft als stadhouder niet in elk gewest evenveel invloed. De Vierde Engels-Nederlandse Oorlog (1780-1784) is de druppel die de emmer doet overlopen voor het volk. De economie in de Republiek stort in, er is veel werkloosheid en Willem V wordt ervan verdacht samen te werken met de Engelse koning. In september 1781 verschijnt het tegengeluid: het pamflet “Aan het Volk van Nederland”. Het is afkomstig van de patriotten, een groep kritische burgers uit de Republiek.
De regenten hebben wel baat bij de besluiteloze Willem V. De hele aflevering zien? Kijk op Schooltv.nl.
Wat is het doel van dit pamflet?
Het anonieme pamflet is een oproep ván het volk áán het volk. De schrijver richt zich eerst vooral op de corrupte Oranjes. Zij zouden helemaal niet handelen in belang van de Republiek, maar puur uit eigenbelang. Het erfstadhouderrecht is grote onzin, want een vertegenwoordiger van het volk moet gekozen worden, niet een positie erven. Bovendien heeft de auteur veel kritiek op Willem V, die volgens hem de oorzaak is van de oorlog met de Engelsen. Daarna richt de auteur zich tot het volk. Hij roept de burgers op om in actie te komen: "Verzamelt U elk in Uw steden en ten plattelande in Uw dorpen. Komt vreedzaam bijeen, en kiest uit Uw midden een matig aantal goede, deugdzame, vrome mannen; kiest goede patriotten, waarop gij vertrouwen kunt."
Auteur onbekend
In 1781 is helemaal nog niet duidelijk wie het pamflet geschreven heeft. Laten blijkt dit patriottenleider Joan Derk van der Capellen tot den Pol te zijn. Anoniem blijven is een verstandige keuze, want het pamflet is ten strengste verboden. Pas in 1891 wordt duidelijk wie de auteur was.
O, Willem de Vijfde! Ik daag U uit voor God en onze natie, U op deze beschuldigingen te verdedigen!
Joan Derk van der Capellen tot den Pol
Joan Derk van den Cappellen tot den Pol, de anonieme auteur van het pamflet ‘Aan het Volk van Nederland’.
Wie zijn de patriotten?
Met dit pamflet presenteert Joan Derk van der Capellen tot den Pol de patriotten als een bondgenootschap. Eigenlijk is het rond 1781 nog maar een ongeorganiseerde club burgers met kritische ideeën. Maar, het pamflet verenigt. Steeds meer mensen voelen zich aangesproken door de ideeën van de patriotten.
Het pamflet van Joan Derk van der Cappellen tot den Pol slaat in als een bom. Het is het eerste partijprogramma van de politieke beweging.
De patriotten willen aan het einde van de achttiende eeuw dat de macht weer bij het volk komt te liggen, zoals eigenlijk hoort in een republiek. Ze zijn voor democratisering en een eerlijke volksvertegenwoordiging. Ze raken geïnspireerd door de Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog (1775-1783), waarin patriottistische Amerikanen de Britse overheersers de rug toekeren. Ook in Frankrijk is een revolutie gaande, waarbij het volk in opstand komt tegen de monarchie.
Het vrijkorps van Sneek: een groep bewapende patriotten.
De Nederlandse patriotten willen met name dat de burgers weer zeggenschap krijgen in het bestuurlijke systeem. De vroedschappen worden in die tijd nog enkel geleid door rijke regentenfamilies, die bovendien altijd hervormd-protestants zijn. De patriotten willen juist een representatieve volksvertegenwoordiging: een systeem waarin iedereen vertegenwoordigd is. De republiek moet weer echt een republiek worden.
Catharina Mulder, vaak Kaat Mossel genoemd, is fel aanhangster van de Oranjes. Dat komt haar duur te staan in de patriottentijd. De hele aflevering zien? Kijk op Schooltv.nl.
Waarom maken zij spotprenten?
De patriotten verspreiden hun ideeën veelal via spotprenten, net als de orangisten, de aanhangers van de familie van Oranje-Nassau. Via deze pamfletten en prenten vechten zij het met elkaar uit. Het is misschien wel de eerste keer dat de media zo’n grote rol spelen bij een conflict. Niet alleen politieke idealen komen aan bod, maar bijvoorbeeld ook de buitenechtelijke affaire van Willem V.
De patriotten gaan in de aanval, met pen en papier.
In de spotprenten worden allerlei symbolen gebruikt om de twee groepen te illustreren. De patriotten worden ook wel ‘kezen’ genoemd, en daarom vaak afgebeeld als keeshondjes. De orangisten worden vaak afgebeeld met oranje kokardes en linten.
Spotprenten
Een Hollandse patriot wordt door Pruisische soldaten in een deken in de lucht gegooid. De spotprent slaat op de Pruisische inval.
Keeshondjes worden gebruikt om de patriotten (ook wel Kezen genoemd) belachelijk te maken.
Een orangist wordt als een Ezel afgebeeld.
Spotprent op prins Willem V als brakende Bacchus, de god van de wijn. Willem V wordt door de Patriotten als onnozel beschouwd.
Spotprent op de prinsgezinde landzaten (vrijwillige strijders voor Oranje) die waardeloos bleken tijdens de Franse inval in 1795.
Wat is hun rol bij het vallen van de Republiek?
De patriotten veroveren steeds meer steden en het bijbehorend stedelijk bestuur. Iedere ‘bevrijde’ stad krijgt een vrijheidsboom of vrijheidstempel in het stadscentrum. In de gewesten Holland, Utrecht, Overijssel, Groningen en Brabant komen de patriotten aan de macht, terwijl de orangisten het voor het zeggen houden in Zeeland, Gelderland en Friesland. Deze gezagscrisis vormt de grootste bedreiging voor het voortbestaan van de Republiek.
De aanhouding van Wilhelmina van Pruisen.
Wilhelmina van Pruisen, de echtgenote van Willem V, ziet een oplossing. In 1787 reist zij naar Gouda en wordt daar aangehouden door het vrijkorps, en direct weer teruggestuurd naar Nijmegen. Haar uitlokking is geslaagd: haar broer, de koning van Pruisen, ziet de aanhouding als ultieme belediging en stuurt zijn leger de Republiek in. Het Pruisische leger van twintigduizend maakt met geweld een einde aan de patriottistische beweging. Veel patriotten vluchten naar het buitenland, terwijl orangisten feest vieren op straat.
Wilhelmina van Pruisen, vrouw van Willem V, neemt zelf het heft in handen. Bij de Goejanverwellesluis wordt zij aangehouden. De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
De nederlaag betekent echter niet dat het patriottistische gedachtengoed verloren gaat. In Frankrijk, waar veel patriotten naartoe gevlucht zijn, maakt de Franse Revolutie een einde aan de monarchie. De Fransen willen hun revolutionaire ideeën – mensenrechten, gelijkheid en volkssoevereiniteit – door heel Europa verspreiden. De Franse legers trekken, samen met de gevluchte Nederlandse patriotten, in 1795 de Republiek binnen. Willem V vlucht naar Engeland en de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden valt. Vanaf 1795 gaat Nederland verder als de Bataafse Republiek, een zusterrepubliek van Frankrijk.
Succes voor de patriotten
Wat is de nalatenschap van de patriotten?
Na de ondergang van de Republiek is het aan de patriotten, in samenwerking met de Fransen, om de staatsinrichting van Nederland opnieuw vast te leggen. In werkelijkheid hebben de Fransen het voor het zeggen – de patriotten kunnen enkel instemmen en meespelen. Wel komt er een meer gecentraliseerde regering, die zorgt voor meer eenheid op het gebied van recht, belasting, maten en gewichten en munteenheid. Burgers krijgen allen het staatsburgerschap en gelijke behandeling. Hiermee komt er een eind aan de achterstelling van katholieken, joden en doopsgezinden. Veel van de ideologie van de patriotten is bewaard gebleven in de ‘Staatsregeling voor het Bataafsche Volk’, dat een basis vormt van de huidige Nederlandse Grondwet. Deze patriottistische opleving is echter maar van korte duur: in 1806 grijpt Napoleon de macht in Nederland.
In het kort
De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden verkeert aan het einde van de achttiende eeuw in een crisis. Stadhouder Willem V is niet in staat gezag uit te oefenen over alle gewesten.
De patriotten zijn een kritische burgerbeweging die vindt dat de Republiek weer een echte republiek moet worden, waarbij burgers het voor het zeggen hebben.
De patriotten en orangisten vechten een politieke strijd door middel van spotprenten en pamfletten, die door het hele land verspreid worden.
De patriottenbeweging wordt steeds groter. Met hulp van de Franse vrijheidsbeweging komt er in 1795 een einde aan de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.