Hoe is Shell zo groot geworden?
Gepubliceerd: 10-8-2017
Laatste update: 02-02-2023
Een oliebedrijfje in Nederlands-Indië groeit uit tot het wereldconcern Shell, dat miljarden verdient aan de winning van olie en gas. Maar hoe ziet de toekomst eruit voor het energiebedrijf nu het klimaat steeds sneller verandert?
Redacteur: Jeroen Hoorn
Hoe is Shell begonnen?
De wortels van Shell liggen in Indonesië, destijds een Nederlandse kolonie. In 1890 richt een groep Nederlandse zakenmannen daar de Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot Exploitatie van Petroleumbronnen in Nederlandsch-Indië op. Doel van het bedrijf: het winnen van olie, om te beginnen uit een bron op Sumatra.
Aardolie, ook ruwe olie of petroleum genoemd, wordt al sinds de oudheid voor verschillende doeleinden gebruikt. In de tweede helft van de negentiende eeuw wordt ontdekt dat aardolie beter geschikt is voor gebruik in lampen dan de walvisolie waar lampen tot dan vaak op branden. Dat leidt tot een groeiende vraag naar aardolie, waar het nieuwe bedrijf op in wil spelen.
Shell heeft zijn wortels in het toenmalige Nederlands-Indië, waar de Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot Exploitatie van Petroleumbronnen een oliebron op Sumatra gaat exploiteren.
De startjaren zijn niet gemakkelijk voor de Koninklijke. Het duurt lang voordat de oliebron op Sumatra begint te produceren, en de uitvinding van de gloeilamp maakt de toekomst van de olielamp onzeker. De omslag komt aan het begin van de twintigste eeuw. De Koninklijke vindt nieuwe oliebronnen, en er ontstaat een samenwerkingsverband met het Britse bedrijf Shell Transport & Trading Company, dat over eigen olieschepen beschikt.
Enkele jaren later gaan de twee bedrijven samen: zestig procent van de aandelen komt in handen van de Koninklijke, de overige veertig procent is voor de Britse tak. In 1907 is het samengaan een feit. De Koninklijke Shell Groep houdt twee hoofdkantoren: een in Den Haag, een in Londen. Topman Henri Deterding verhuist naar Londen. In de jaren die volgen weet hij Shell uit te breiden tot een wereldomspannend bedrijf.
De tewaterlating van een tanker van Shell in 1966.
Hoe is Shell zo groot geworden?
Dat van alle oliemaatschappijtjes uit Nederlands-Indië juist de Koninklijke zo succesvol is, wordt algemeen toegeschreven aan het zakelijke inzicht van één man: Henri Deterding, die in 1900 op 34-jarige leeftijd directeur wordt.
Dankzij de fusie met Shell krijgt de Koninklijke toegang tot het kapitaal van de beroemde bankiersfamilie Rothschild. Deterding gebruikt dat om met duizelingwekkende snelheid een imperium op te bouwen, in olierijke landen als Roemenië, Venezuela en Mexico.
In de Verenigde Staten is het concern Standard Oil, van de oliemagnaat John D. Rockefeller, heer en meester – totdat een rechtbank in 1911 oordeelt dat het bedrijf te groot en te machtig is. Het wordt opgesplitst in 34 aparte bedrijven. Deterding ziet zijn kans schoon om door te dringen tot het land waar de oliebaron is uitgevonden: de Verenigde Staten.
Henri Deterding is de man die van Shell een wereldbedrijf maakt.
Overal ter wereld neemt Deterding andere oliebedrijven over. Hij streeft ernaar het hele proces te beheersen tussen oliebron en gebruiker: in alle schakels van de keten wordt Shell actief. Een ander belangrijk uitgangspunt is regulering van de prijzen. Deterding zorgt, in overleg met andere oliebedrijven, dat de olieproductie nooit te ver oploopt. Een groter aanbod betekent immers lagere prijzen, en minder winst.
Dat er ruimte is voor zoveel groei, komt doordat aardolie allang niet meer alleen wordt gebruikt voor verlichting. Dat komt door de uitvinding van de auto. In de beginjaren moeten automobilisten hun benzine aanschaffen bij de apotheek, maar later komt er een efficiëntere oplossing: het tankstation. In Nederland opent Shell de eerste benzinepomp in 1920 in Zeist. Tegenwoordig zijn er zo’n vierduizend tankstations in Nederland, waarvan tegen de twintig procent van Shell is.
Aardolie wordt ook volop gebruikt als grondstof voor plastic en andere kunststof materialen. Niet voor niets bouwt Shell in de loop van de twintigste eeuw ook een groot chemiebedrijf op. Daarnaast is het bedrijf actief in de gaswinning. In Nederland is Shell een van de eigenaren van de NAM, dat gas oppompt uit onder andere het gasveld in Groningen.
Hoe komt Shell aan zijn schelp?
Het bekende logo van Shell, de roodgele schelp, is een erfenis van Shell Transport & Trading Company, het Britse bedrijf dat in 1907 samengaat met de Koninklijke. Shell is ontstaan uit het bedrijf van de familie Samuel, dat handelde in producten uit het Verre Oosten, zoals rijst, suiker en thee, maar ook veel exotische schelpen – en in de loop van de negentiende eeuw steeds meer olie.
De broers Marcus en Samuel kiezen rond 1900 voor de naam Shell, Engels voor schelp. Een schelp wordt ook hun beeldmerk: aanvankelijk een mossel, later de sint-jakobsschelp die ook nu nog het logo van Shell vormt.
De evolutie van het Shell-logo.
De kleuren rood en geel hebben vermoedelijk hun oorsprong in de Amerikaanse staat Californië, waar tankstations van Shell rond 1915 in een felle concurrentiestrijd verwikkeld zijn met die van andere merken. Om op te vallen kiest Shell voor felle kleuren. Het worden rood en geel, de kleuren van de Spaanse vlag. Volgens de overlevering is dat een verwijzing naar de geschiedenis van Californië, dat door Spanjaarden is gekoloniseerd.
De Shell-schelp geldt tegenwoordig als een van de bekendste logo’s ter wereld. Het behoort tot het handjevol logo’s dat ook zonder de bedrijfsnaam meteen wordt herkend, samen met bijvoorbeeld de appel van Apple, de gouden bogen van McDonald’s en de ‘swoosh’ van Nike.
Wie hebben Shell geleid?
De grondlegger van het Shell-imperium, Henri Deterding, hoort thuis in het rijtje grote Nederlandse industriëlen van de eerste helft van de twintigste eeuw, samen met mannen als Anton Philips, van het gelijknamige gloeilampenbedrijf, en vliegtuigbouwer Anthony Fokker. Dat Deterding ondanks bijnamen als ‘The Petrol Napoleon’ tegenwoordig veel minder bekend is, komt doordat hij een enthousiast aanhanger van het naziregime van Adolf Hitler was.
De oorsprong van Deterdings nazisympathieën ligt vermoedelijk in 1917, wanneer de communisten in Rusland de macht grijpen en alle buitenlandse oliebelangen onteigenen – waaronder die van Shell. Vervolgens brengen de Russen veel olie tegen lage prijzen in Europa op de markt, wat de concurrentiepositie van Shell ondermijnt.
In de jaren dertig koopt Deterding een jachtslot in Duitsland, waar hij geregeld gaat jagen met rijksmaarschalk Hermann Göring, een van de hoogste nazi’s. Niet veel later scheidt Deterding van zijn tweede vrouw en gaat hij met zijn dertig jaar jongere secretaresse, een overtuigd nazi-aanhangster, in Duitsland wonen, waar hij in 1939 overlijdt.
Shell-topman Wagner groeit in de jaren zeventig uit tot boegbeeld van het grote zakenleven.
Latere topmannen van Shell zijn onder anderen Gerrit Wagner (1971-1977), die uitgroeit tot boegbeeld van de Nederlandse ‘big business’ in de jaren zeventig, en Jeroen van der Veer (2004-2009), die na tal van schandalen moet zorgen voor een opener cultuur bij de oliegigant – en die over twee Elfstedentochtkruisjes beschikt. Vanaf 2014 staat Ben van Beurden aan het roer en in januari 2023 neemt Wael Sawan het stokje van hem over.
CEO Ben van Beurden
Hoe kijkt Shell naar het milieu en het klimaat?
Shell heeft een slechte reputatie op het gebied van milieu. De vervuiling waartoe oliewinning kan leiden, wordt het duidelijkst in Nigeria. Shell is sinds 1937 actief in het olierijke West-Afrikaanse land. Bij de oliewinning werkt Shell nauw samen met het staatsoliebedrijf en de Nigeriaanse overheid zelf.
Sinds begin jaren negentig wordt er geregeld geprotesteerd tegen Shell in Nigeria. Door sabotage en slecht onderhoud zijn veel pijpleidingen lek, waardoor een enorm vervuilingsprobleem is ontstaan in de Nigerdelta, het gebied waar de olie wordt gewonnen. Andere kritiekpunten rond de activiteiten van Shell in Nigeria zijn dat het oliebedrijf meewerkt aan corruptie en dat de olierijkdom niet ten goede komt aan het grootste deel van de bevolking. De meeste mensen zijn nog altijd straatarm. Een langlopende rechtszaak tegen Shell krijgt in 2021 eindelijk zijn beslag als in Hoger Beroep de rechter oordeelt dat Shell schadevergoeding moet betalen aan drie Nigeriaanse boeren. Zijn oordeel is dat Shell verantwoordelijk is voor deze olielekkages en een schadevergoeding moet betalen.
De oliewinning door Shell leidt in Nigeria tot enorme vervuiling.
Als grote producent van olie en gas speelt Shell ook een belangrijke rol in het klimaatprobleem. De oliemaatschappij zegt zich hiervan al jaren bewust te zijn, maar gaat toch volop door met het winnen van olie en gas. Deels omdat gas en olie op termijn opraken, investeert het de afgelopen jaren wel in wind en zonne-energie. Volgens deskundigen zijn deze inspanningen echter lang niet voldoende om de uitstoot van CO2 te verminderen.
Ben van Beurden: “Uiteindelijk gaat het er in onze sector om dat wij het aanbod leveren wat de samenleving vraagt.”
Begin 2020 spannen Milieudefensie en 6 andere organisaties een zaak aan tegen Shell. Shell moet volgens hen stoppen met het veroorzaken van ‘gevaarlijke klimaatverandering’. Bij de rechter willen ze, samen met 17000 burgers, afdwingen dat Shell meer moet doen om de CO2-uitstoot terug te dringen. Ze eisen dat Shell in 2030 45% minder CO2 uitstoot ten opzichte van 2019, in lijn met het klimaatakkoord van Parijs. Het is de eerste keer dat een groot olie- en gasbedrijf voor de rechter wordt gesleept wegens klimaatschade. Het proces wordt dan ook internationaal met veel belangstelling gevolgd.
Op woensdag 26 mei 2021 winnen ze de rechtszaak tegen Shell. Shell moet in 2030 de CO2-uitstoot met 45% hebben teruggebracht ten opzichte van 2019. Het is de eerste keer dat een oliebedrijf aansprakelijk wordt gesteld voor klimaatverandering. Deze uitspraak kan grote gevolgen hebben voor andere vervuilende bedrijven en gaan dienen als richtlijn voor soortgelijke zaken in de toekomst.
Eind 2021 beslissen aandeelhouders van Shell dat het hoofdkantoor definitief naar het Verenigd Koninkrijk verhuist. De rechtszaken tegen Shell en het afschaffen van de dividendbelasting zouden in de beslissing een rol spelen. Hiermee komt een einde aan de meer dan honderd jaar oude band met Nederland.
In het kort
Shell heeft zijn wortels in Nederlands-Indië, waar de 'Koninklijke' eind negentiende eeuw begint met de exploitatie van een oliebron op Sumatra.
Topman Henri Deterding bouwt de Koninklijke in de decennia daarna uit tot een wereldbedrijf, onder andere door een fusie met de Britse Shell Transport & Trading Company.
De oliewinning door Shell leidt tot vervuiling en klimaatverandering. Toch gaat het bedrijf volop door met het oppompen van olie en gas.
Begin 2020 spannen Milieudefensie en 6 andere organisaties een zaak aan tegen Shell.
Op woensdag 26 mei 2021 verliest Shell de rechtszaak en moet in 2030 de CO2-uitstoot met 45% hebben teruggebracht ten opzichte van 2019.
Eind 2021 beslissen de aandeelhouders van Shell dat het hoofdkantoor van het bedrijf definitief vertrekt uit Nederland. Hiermee komt een einde aan de meer dan honderd jaar oude band met Nederland.
