Was Nederland te klein voor Fokker?
Gepubliceerd: 2-10-2017
Laatste update: 18-07-2023
Nederland had ooit een wereldberoemde vliegtuigfabrikant: Fokker. Even was hij zelfs de grootste vliegtuigbouwer ter wereld. Fokkers jachtvliegtuigen zorgden voor schrik aan het front en passagiersvliegtuigen vlogen op nieuwe overzeese trajecten. Later kampt het bedrijf regelmatig met financiële problemen. De opkomst en ondergang van Fokker.
Redacteur: Niek van Lent
Hoe ontstaat Fokker?
Anthony Fokker (1890 - 1939) komt uit een rijk gezin. Zijn vader heeft als koffieplanter op Java veel geld verdiend. Als Anthony vier jaar oud is, verhuist het gezin naar Haarlem, waar hij naar school gaat. Maar Tonny (zo wordt hij thuis genoemd) is niet voor de schoolbanken gemaakt. Hij vindt het “tijdsverspilling” en haalt regelmatig de laagste cijfers van de klas. Wel is de jonge Fokker een getalenteerd doe-het-zelver: hij fabriceert knutselvliegtuigjes, experimenteert met stoommachines, bouwt modeltreinen en maakt een eigen kano. Als hij in de vierde klas van de hbs voor de derde keer dreigt te blijven zitten, gaat hij van school. Samen met zijn vriend Frits Cremer, die gelijktijdig school verlaat, ontwerpen zij in de maand daarop een lekvrije autoband. Wanneer zij hier een patent op willen aanvragen, blijkt helaas dat hun vinding al bestaat.
Anthony kan lang rekenen op het geld van zijn vader. Op twintigjarige leeftijd, in 1910, weet hij zo aan dienstplicht te ontkomen door smeergeld te betalen. Datzelfde jaar schrijft hij zich in voor een praktisch-technische opleiding autotechniek in het Duitse Bingen, want van theorie wil hij niets meer weten. Maar eenmaal daar aangekomen blijkt die school niet veel voor te stellen. Binnen vierentwintig uur schrijft hij deze bevinding in een brief aan zijn ouders en vertrekt hij vervolgens richting Mainz. Daar gaat hij naar een andere school in de autotechniek, waar ze niet toevallig ook een prille opleiding in de aviatiek hebben: Tonny wil het liefst vliegenier worden. De school heeft echter nog geen eigen vliegtuig, en de instructeur is een autocoureur zonder vliegbrevet. Naar voorbeeld van het ontwerp van de Franse luchtvaartpionier Henri Farman, proberen de studenten daarom een vliegtuig na te bouwen. Het tweede model dat ze bouwen, komt daadwerkelijk los van de grond, maar crasht omdat de instructeur nooit heeft leren vliegen. Daarna moet Fokker het zelf proberen, het lesmateriaal is immers in rook opgegaan.
Toen ik een jongen van zestien jaar was en voor het eerst over vliegmachines hoorde [...] was mijn enige doel vliegenier te worden.
Uit de autobiografie 'De Vliegende Hollander' door Bruce Gould.
Tonny Fokker in zijn eerste vliegtuig: de Spin (1910).
Met dank aan het kapitaal van zijn vader kan Tonny verder experimenteren. In 1910 ontwerpt hij de Spin, een vliegtuig bestaande uit hout, zeildoek en ijzerdraad. De eerste twee ‘Spinnen’ worden door zijn partner in de prak gevlogen, maar het gevaarte komt al van de grond. Voordat de tweede Spin verongelukt weet Fokker er nog een vliegbrevet mee te bemachtigen, naast zijn rijbewijs het enige diploma dat hij ooit zal halen. Op Koninginnedag, 1 september 1911, geeft hij met zijn derde Spin een vliegdemonstratie boven Haarlem. Fokker wordt in een klap beroemd.
De Spin
Anthony Fokker blijft in Duitsland, verhuist naar de omstreken van Berlijn en richt in 1912 (met vijfduizend gulden van zijn vader) het bedrijf Fokker Aviatik GmbH op, bestaande uit een vliegtuigfabriek en een vliegschool. Fokker geeft imposante vliegdemonstraties – hij is de eerste in Duitsland die een looping maakt – en verwerft hier en daar wat opdrachten. Een succes is het nog niet. Noodgedwongen smeekt hij zijn vader in tientallen brieven om geld.
Hoe wordt Fokker een succes?
De Eerste Wereldoorlog brengt de Fokkerproductie in een stroomversnelling. Al in de aanloop naar de oorlog wil het Duitse leger een luchtmacht opbouwen: zij bestellen tien exemplaren van de militaire versie van de Spin, een demonteerbaar vliegtuig dat daardoor makkelijk over de weg wordt vervoerd. Tot 1914 bouwt Fokker Aviatiek GmbH dertig ‘Spinnen’ (en varianten). De vliegtuigen worden met name ingezet op militaire vliegscholen.
De Eerste Wereldoorlog zorgt voor een enorme groei in de vliegtuigindustrie. De hele aflevering zien? Kijk op anderetijden.nl.
Als de eerste oorlog echt uitbreekt, profiteert Fokker hier rijkelijk van. Omdat Fokkervliegtuigen bekend staan om hun wendbaarheid stromen de orders binnen. Aanvankelijk worden de vliegtuigen aan het front gebruikt om te verkennen en beperken vlieggevechten zich tot iemand die vanuit het vliegtuig met een geweer schiet.
Fokker verandert het verkenningsvliegtuig in een jachtvliegtuig. De hele aflevering zien? Kijk op anderetijden.nl.
Dan duikt er aan het front een Frans gevechtsvliegtuig op met daarop een mitrailleur. Datzelfde vliegtuig stort neer op Duits grondgebied, wat de Duitsers de gelegenheid geeft het toestel te onderzoeken. Aan de achterkant van de propeller blijkt staal te zitten waarop de kogel afketst – levensgevaarlijk. Fokker krijgt de opdracht het systeem te perfectioneren. Hij weet de mitrailleur zo te synchroniseren dat die door de propeller heen schiet, resulterend in nog meer orders van de Duitse ‘luchtmacht’, en dodelijke luchtgevechten. In de loop van de oorlog construeert Fokker honderdtien prototypes waar meerdere bevreesde jachtvliegtuigen uit voortvloeien. De gruwelijke oorlog maakt Anthony Fokker schatrijk. Naar zijn eigen schatting heeft hij aan de oorlog dertig miljoen mark (honderdzestig miljoen euro) verdiend.
Fokkers jachtvliegtuigen
De Fokker E.I (of Eindecker) is Fokkers eerste jachtvliegtuig in het Duitse leger met een mitrailleur.
De Fokker Dr.I: een bekend jachtvliegtuig. De driedekker is wendbaarder en klimt sneller, maar ook trager en kwetsbaar.
De roemruchte tweedekker Fokker D.VII is gevreesd gedurende de Eerste Wereldoorlog. Er worden dan ook 3350 exemplaren in Duitsland geproduceerd (mede onder licentie). Na de oorlog wordt de D. VII expliciet genoemd in het vredesverdrag bij de materialen die Duitsland in moet leveren. Een compliment voor Fokker.
De eendekker D. VIII (voorheen E.V) is het laatste model dat de Duitse luchtmacht gebruikt. Het 'succes' van de D.VII overtreft het nooit.
Hoe begint Fokker in de civiele luchtvaart?
Anthony Fokker beseft dat het verliezende Duitsland na de oorlog niet de goede plek is voor zijn industrie. Een groot deel van de inboedel wordt per goederentrein naar Nederland getransporteerd. Dat transport is illegaal. Niet omdat de Duitse overheid het verbiedt, maar omdat de geallieerden de Duitse vliegtuigen wilden vernietigen – met name het beruchte jachtvliegtuig Fokker D.VII. Aan boord van de trein is ook het eerste bekende verkeersvliegtuig: de F.II. Eenmaal in Nederland sticht Anthony Fokker in 1919 fabrieken in Amsterdam en Veere (in Zeeland) en richt het bedrijf zich meer op de civiele luchtvaart. Daarin is de KLM van Albert Plesman een belangrijke partner: de luchtvaartmaatschappij start in 1920 met commerciële vluchten en is de eerste afnemer van de F.II. Na het succes van dit toestel, en diens opvolger F.III, worden de toestellen ook aan andere luchtvaartmaatschappijen verkocht. Een greep uit de verkeersvliegtuigen van Fokker:
Fokkers verkeersvliegtuigen
Werkzaamheden aan de Fokker F.II en diens opvolger F.III. Beide toestellen vliegen in dienst van de KLM (1921).
Met deze Fokker FVII is de eerste vlucht van Nederland naar Nederlands-Indië gemaakt. Door een motorstoring moet het toestel een noodlanding maken in Bulgarije. Er wordt een nieuwe motor gekocht en een maand later vertrekt het vliegtuig weer richting Batavia (1924).
Een foto van de aankomst van deze Fokker XVIII, ook wel 'de Pelikaan', in Batavia. Het toestel maakt in 1933 de vlucht op dit traject in recordtijd.
De Snip (een Fokker XVIII) maakt de eerste trans-Atlantische vlucht in 1934. Het toestel maakt een tussenstop op de Kaapverdische eilanden en landt na ongeveer een week op Curaçao.
Een Super Universal, een van 's werelds meest gebouwde verkeersvliegtuigen uit de jaren '20.
Anthony Fokker verhuist in 1923 naar de Verenigde Staten om ook daar een vliegtuigfabriek te beginnen. Uiteindelijk worden dat er drie. In 1928 is het bedrijf daarmee de grootste vliegtuigbouwer ter wereld. De Amerikanen zijn minder geïnteresseerd in de civiele luchtvaart en meer in postvliegtuigen. Dus worden daar vliegtuigen voor op maat geproduceerd, zoals de Super Universal. Voor Fokker wordt de Amerikaanse vliegtuigindustrie belangrijker dan de Nederlandse.
Maar het succes in de Verenigde Staten is van korte duur. Een Fokker F.10 verongelukt nadat een (van hout gemaakte) vleugel in de lucht afbreekt. Alle acht inzittenden overlijden, waaronder een bekende coach van het American Footballteam ‘Notre Dame Fighting Irish’. Na dat ongeluk komt er een vliegverbod voor alle Fokkervliegtuigen in de Verenigde Staten en moeten toestellen beter worden geïnspecteerd. Vliegtuigen met houten constructies – alle Fokkers – worden gewantrouwd. De reputatie van het bedrijf keldert. De financiële crisis in de jaren dertig is de nekslag. Anthony Fokker moet zijn Amerikaanse fabrieken verkopen aan automobielbedrijf General Motors. Een jaar later sluiten die fabrieken al.
Een luchtfoto van de 'Rockne Crash'.
Die recessie bereikt ook Nederland. De bestellingen voor zowel militaire als civiele toestellen nemen af en Fokker komt in de rode cijfers terecht. Amerikaanse concurrenten Boeing, Douglas en Lockheed innoveren waar Fokker dat niet doet: zij ontwikkelen lichtmetalen vliegtuigen. Fokker maakt in opdracht van KLM nog volgens de conventionele methode de F.XXXVI voor de Indië-route. Plesman van KLM – die zes toestellen af zou nemen – breekt die belofte en gaat voor het metalen vliegtuig DC-2 van Douglas.
Fokker is te laat met het ontwerpen van een metalen vliegtuig, en besluit ze onder licentie te gaan bouwen. De hele aflevering zien? Kijk op VPRO.nl.
Fokker lijkt in 1933 niet verder te kunnen zonder overheidssteun. Maar de opkomende oorlogsindustrie zorgt voor een stijgende vraag naar vliegtuigen. Ook weet het bedrijf de productielicentie en verkooprechten voor de Douglas DC-2 in Europa te verwerven. Het bedrijf verdient veel aan de verkoop van de vliegtuigen, maar versterkt in deze periode ook al de positie van de concurrent: de Amerikaanse vliegtuigbouwers. Anthony Fokker overlijdt vlak voor de Tweede Wereldoorlog (1939) aan een hersenvliesontsteking als gevolg van een onschuldige neusoperatie.
Een jachtkruiser Fokker G.I. wordt neergehaald. Het vliegtuig wordt ter verdediging ingezet tijdens de Duitse inval aan het begin van de Tweede Wereldoorlog.
Welke successen kent Fokker na WOII?
Na de Tweede Wereldoorlog begint de wederopbouw van Fokker. Niet alleen omdat de fabriek in Amsterdam-Noord is gebombardeerd, maar ook omdat Fokker zijn prominente plek in de vliegtuigbouw is verloren. Van na de oorlog tot aan het faillissement kent het bedrijf meerdere successen, maar is het ook afhankelijk van overheidssteun. In 1946 wordt het Nederlands Instituut voor Vliegtuigontwikkeling (NIV) opgericht, waarmee de overheid de ontwikkeling van de Nederlandse vliegtuigindustrie sponsort.
De fabriek in Amsterdam-Noord in puin na de bombardementen.
De eerste jaren na de oorlog verlopen moeizaam. Fokker houdt zich staande door militaire vliegtuigen te repareren en om te bouwen tot passagiersvliegtuigen. Hierdoor doet Fokker ervaring op met de inmiddels modernere bouwmethodes en kan het de achterstand die het bedrijf is opgelopen bijwerken. Het eerste succes dat Fokker weet te halen met de eigen vliegtuigbouw is het lesvliegtuig S.11 in 1948. De overheid zet een jaar later al vraagtekens bij een zelfscheppende Nederlandse vliegtuigindustrie, maar toch wordt besloten Fokker te blijven steunen. In 1950 verhuist het bedrijf naar een nieuwe fabriek op Schiphol.
Een beknopt overzicht van de wederopbouw van het bedrijf na de oorlog.
Fokker wil concurreren met de grote metalen passagiersvliegtuigen, dus start in 1953 de ontwikkeling van de F.27 Friendship. Een modern vliegtuig waarbij de metalen constructies niet met klinknagelkoppen aan elkaar worden gebonden maar gelijmd zijn. Deze techniek maakt het toestel aerodynamisch en wordt dan ook later overgenomen door andere fabrikanten. Het vliegtuig blijft meer dan dertig jaar in productie, waarin maar liefst 786 toestellen worden aangeleverd (de licentiebouw van Amerikaanse vliegtuigfabrikant Fairchild meegerekend).
"Voortgestuwd door de twee krachtige schroefturbinemotoren nam het toestel zijn aanloop. En even later ging het zonder hapering de lucht in."
Met de Friendship is Fokker helemaal terug, en worden passagiersvliegtuigen het belangrijkst voor het bedrijf. Met de wat minder succesvolle F.28 Fellowship probeert Fokker op dit succes voort te borduren.
De F.28 Fellowship is Fokkers eerste straal-verkeersvliegtuig, waar van 1968 tot 1986, 241 exemplaren van worden verkocht.
In de militaire luchtvaartbouw zal Fokker slechts onder licentie nog succesvol terugkeren. In samenwerking met Europese fabrieken en luchtmachten werkt Fokker vanaf 1959 aan de productie van 350 F-104G Starfighters. Vanaf 1975 werkt het bedrijf ook mee aan een gezamenlijke productie van de bekende F-16 straaljager. Met de licentiebouw en assemblage van de F-16-componenten haalt Fokker een enorme hoeveelheid aan nieuwe kennis in huis.
Waarom gaat Fokker failliet?
Er zijn meerdere redenen voor het faillissement. Een van de belangrijkste is de twijfel van de Nederlandse overheid of Nederland wel behoefte heeft aan een zelfscheppende vliegtuigindustrie. Na het succes van de Friendship en het tegenvallen van de Fellowship moet Fokker het opnieuw waarmaken.
Dat kan door deel te nemen aan het Europees consortium dat de Airbus produceert – die moet concurreren met grote Amerikaanse vliegtuigfabrikanten. Maar omdat Fokkers aandeel slechts vijftien procent zou zijn, is het project te duur en levert het volgens de directie te weinig op. Het aanbod wordt afgewezen en Fokker richt zich, met overheidssteun, op de nieuwe modellen Fokker 50 en Fokker 100. De passagierstoestellen moeten een bedreiging gaan vormen voor de marktleiders Boeing en Douglas.
De topman Frans Swarttouw probeert met de Fokker 50 en 100 het roer om te gooien.
De orders voor de toestellen lopen binnen en de vooruitzichten lijken goed. Maar de kostprijs van de toestellen stijgt onverwachts en de koers van de Amerikaanse dollar daalt, waardoor de positie van Fokker verslechtert. Daarnaast kan de fabriek het aantal orders niet aan, wat resulteert in een vertraagde levering. In totaal worden er 215 Fokker 50’s en 283 Fokker 100’s geproduceerd: helemaal geen slechte aantallen. De toestellen worden echter vaak beneden de kostprijs verkocht en als de orders voor de toestellen stollen, zit het bedrijf met een flinke overcapaciteit. Kortom: Fokker zakt steeds verder in de financiële problemen.
De laatste Fokkers
De Fokker 50 is een modernere versie van de succesvolle F.27 Friendship. Het toestel dankt zijn naam aan het aantal passagiers dat erin past: ongeveer vijftig. De eerste testvlucht is in 1985.
De Fokker 100 borduurt juist voort op de F.28 Fellowship. Met ruimte voor 107 tot 122 passagiers is dit het grootste toestel dat het bedrijf heeft gebouwd. De eerste vlucht is in 1986.
De Fokker 70 is een kleinere variant op de Fokker 100. In 1993 wordt het eerste toestel in gebruik genomen.
De Fokker 100 en 70 toestellen van KLM in de ochtendspits. KLM neemt op 28 oktober 2017 afscheid van de laatste Fokker 70's in de vloot. Daarmee komt een einde aan partnerschap van 97 jaar.
DASA, de luchtvaartdivisie van autofabrikant Daimler-Benz, koopt in 1993 nog de meerderheidsaandelen van Fokker. Maar ondanks reorganisaties blijven de fabrieken honderden miljoenen verlies lijden. In 1996 draait DASA de geldkraan dicht en blijft ook overheidssteun uit. Nederland heeft dan sinds de Tweede Wereldoorlog al 3,2 miljard gulden geïnvesteerd (waarvan ongeveer 1,6 miljard is terugbetaald). Nederland blijkt een te klein land, om te concurreren in een hoog gegrepen industrie: Fokker gaat failliet.
Fokker failliet
Vier ‘gezonde’ bedrijfsonderdelen (Fokker Aerostructures, Fokker Landing Gear, Fokker Elmo en Fokker Services) maken een doorstart bij het Nederlandse bedrijf Stork. Onder de naam Fokker Technologies maken zij vliegtuigonderdelen, waaronder landingsgestellen en elektrische systemen. Ook levert het bedrijf onderhoud aan Fokkertoestellen. In 2015 wordt Fokker Technologies overgenomen door het Britse GKN Aerospace. Gehele vliegtuigen bouwt het bedrijf niet.
Fokker Technologies produceert onderdelen voor het gevechtsvliegtuig 'Joint Strike Fighter'. De hele aflevering zien? Kijk op NPO.nl.
In het kort
In 1910 ontwerpt de doe-het-zelver Anthony Fokker zijn eerste werkende vliegtuig: de Spin. Nadat het met dat toestel een demonstratie boven Haarlem geeft wordt Fokker in Nederland beroemd.
De Eerste Wereldoorlog zorgt voor een ongekende groei van het bedrijf. De Duitse luchtmacht bestelt veel jachtvliegtuigen van Fokker. Met name de D.VII wordt een berucht toestel.
Vlak na de oorlog ontwerpt Fokker een aantal succesvolle passagierstoestellen. Het bedrijf ontwerpt echter pas te laat een volledig metalen vliegtuig en concurrenten streven Fokker voorbij. Vlak voor de Tweede Wereldoorlog kampt Fokker al met financiële problemen.
Met overheidssteun is Fokker nog een aantal keren succesvol, bijvoorbeeld met de F.27 Friendship. Toch eindigt het bedrijf vaak in het rood. De Fokker 50, 100 en 70 moeten daar verandering in brengen.
Na aanhoudende verliezen gaat het bedrijf in 1993 failliet. DASA en de Nederlandse overheid trekken de stekker eruit. Het gezonder onderdeel van het bedrijf wordt overgenomen door Stork. Zij leveren nog onderhoud aan toestellen en produceren vliegtuigonderdelen.
