Wie was Gerard Reve?

reve_pchooft
Wie was Gerard Reve?

Gepubliceerd: 19-10-2017

Laatste update: 03-03-2023

Gerard Reve wordt gezien als een van de grootste naoorlogse Nederlandse schrijvers. Hij maakt met Harry Mulisch en W.F. Hermans deel uit van ‘de Grote Drie’. In 1968 ontvangt hij de P.C. Hooftprijs voor zijn werk. Als schrijver en publiek figuur zorgt hij tijdens zijn leven voor de nodige controverse en relletjes, zoals het beroemde Ezelproces. Collega Ronald Giphart zet het werk en leven van Gerard Reve op een rij.

Redacteur: Ronald Giphart

Hoe is Reve’s jeugd?

Reve wordt geboren als Gerard Kornelis van het Reve op 14 december 1923 in de Amsterdamse Van Hallstraat. Volgens Joop Schafthuizen, Reve’s latere man en weduwnaar, is Gerard eigenlijk op 13 december geboren, maar is vanwege bijgeloof de datum veranderd.

Zijn ouders zijn de schrijver/journalist Gerard J.M. van het Reve en Janetta Jacoba Doornbusch. Gerard heeft een oudere broer Karel, die zich later zal ontwikkelen tot vooraanstaand slavist en Ruslandkenner. De twee broers zullen nooit goed met elkaar overweg kunnen. Later zal Gerard Reve Karel ‘mijn geleerde broer’ noemen.

reve_karel

Gerard met zijn broer Karel van het Reve (l) in 1982.

Gerards ouders zijn overtuigde communisten, zijn vader bezoekt als vooraanstaand lid van de Communistische partij verscheidene keren Moskou. Gerard ervaart zijn door communisme doordrenkte opvoeding als ellendig. In zijn latere leven zal hij alles wat riekt naar linksigheid vervloeken. Reve: “Thuis vonden ze nooit iets de moeite waard vergeleken bij de wereldrevolutie.” Over zijn moeder vertelt hij  later in een interview: “Ze was een verschrikkelijk vreemde, puriteins gefrustreerde vrouw, maar hoewel ze nooit een regel op papier had gezet, had ze toch (...) het sprookjesachtig denken, het heimwee-achtige naar iets wat in vervulling moet gaan.”

"Ik wil niet meer achttien zijn, ik wil niet vijfentwintig meer zijn, ik wil niet weer dertig zijn".

Gerard bezoekt het Vossiusgymnasium maar zal deze school zonder diploma verlaten. Hierna volgt hij een opleiding tot typograaf aan de Grafische School. Hij is een sombere jongen, die verschillende depressies heeft en zelfs een zelfmoordpoging doet. Zijn psychiater stimuleert hem om te gaan schrijven. Reve vindt het een afschuwelijke bezigheid, maar níet schrijven ervaart hij als nog veel erger. Het is iets wat hij moet doen — en zijn hele leven zal blijven doen.

Tot 1947, het jaar waarin De avonden zal verschijnen, heeft hij verschillende baantjes, waaronder rechtbankverslaggever bij Het Parool. Op deze redactie ontmoet hij Simon Carmiggelt met wie hij zeer goed bevriend raakt.

reve_carmiggelt

Simon Carmiggelt (l) en Gerard Reve in 1975. 

Hoe verloopt Reve’s literaire doorbraak?

Reve’s bekendste boeken zijn De avonden, Werther Nieland, Op weg naar het einde en Nader tot U. Hoe begint die literaire doorbraak? Gerard schrijft onder het synoniem Simon van het Reve in 1946 voor het literaire tijdschrift Criterium het verhaal ‘De ondergang van de familie Boslowits’, over een Joodse familie die slachtoffer wordt van de Jodenvervolging. Met geen woord wordt beschreven dat het om een Joodse familie gaat en nergens wordt direct over het gevaar van  dreigende Holocaust gesproken. Deze manier van vertellen — ‘noteren zonder te interpreteren’ — werkt des te beklemmender. Reve zegt over dit verhaal:

Het gaat over de dood eigenlijk, nergens anders over.

reve_oud3

Reve’s doorbraak komt een jaar later met de autobiografische roman De avonden. In het boek staan de laatste tien dagen van 1946 centraal, gezien door de ogen van de jonge kantoorbediende Frits van Egters. Veel gebeurt er niet in De avonden, het is een cynisch verslag van een kleinburgerlijk bestaan vol verveling, een leven dat zoveel jongeren in de crisisjaren na de Tweede Wereldoorlog leiden. Het boek wordt gezien als een noodkreet van een nieuwe generatie jongeren die een gedesillusioneerde kijk op de wereld na de oorlog heeft. Hoewel er door de literaire critici veelal zeer lovend op De avonden wordt gereageerd (Reve ontvangt voor de roman de Reina Prinsen Geerligsprijs), zal het nog een tijd duren eer het werk van Reve door een groot publiek wordt verslonden — en hij zichzelf De Grote Volksschrijver mag noemen.

Gerard Reve over zijn werk: De avonden. 

Wanneer komt Reve uit de kast als homoseksueel?

In 1948 trouwt Gerard Reve met de Joodse dichteres Hanny Michaelis. Hanny is dol op zijn harde humor. Niet iedereen kan echter zijn grappen waarderen. Zo schijnt Reve tot vervelens toe in gezelschap zijn penis op een bordje te leggen, omringd door wat blaadjes sla en een toefje mosterd, onderwijl de vraag stellend of iemand daar een hapje van blieft. De vele grappen van Reve, die Hanny zo aan het lachen maken, kunnen echter niet verhinderen dat het met hun relatie bergafwaarts gaat daar Reve in gevecht is met het feit dat hij van de herenliefde is.

Hans Goedkoop en Harry Mulisch over het 'thema' homoseksualiteit in Reve's werken. 

In 1949 verschijnt het verhaal ‘Werther Nieland’, waarin een elfjarige jongen centraal staat die weinig begrijpt van de volwassen wereld. Om zich tegen die wereld te wapenen neemt hij zijn toevlucht tot het oprichten van geheime clubs en het uitvoeren van zelfbedachte rituelen.

In 1952 verhuizen Gerard en Hanny naar Engeland. Gerard voelt zich niet meer thuis in de Nederlandse literaire wereld, hij ziet alleen W.F. Hermans als zijn gelijke. Ook wordt hem een reisbeurs geweigerd vanwege het verhaal ‘Melancholia' (1951), waarin over masturbatie wordt gesproken. Gerard wil vanaf dat moment alleen nog in het Engels schrijven. Het stel gaat wonen in Londen, waar hij enkele cursussen toneelschrijven volgt en werkt in een psychiatrisch ziekenhuis. In 1957 keren Gerard en Hanny weer terug naar Nederland. Ondertussen is hun huwelijk zo onleefbaar geworden door Gerards steeds meer in praktijk gebrachte homoseksualiteit, dat Hanny in 1959 een scheiding aanvraagt. Ze zullen altijd bevriend blijven.

Gerard gaat in Amsterdam samenwonen met Wim Schuhmacher, die in zijn werk als ‘Wimie’ voorkomt. Hierna zal hij een tijd samenleven met ‘Teigetje’ en ‘Woelrat’ in Friesland. Gerard eindigt met ‘Matroos Vos’, Joop Schafthuizen, in het Vlaamse Machelen-aan-de-Leie. 

reve_joop

Reve met zijn Matroos Vos (1998). 

Wat zijn de rellen rond Reve?

Aan het begin van de jaren zestig kiest Reve als genre voor de brief-vorm. In 1963 verschijnt het brievenboek Op weg naar het einde en in 1966 volgt Nader tot U, beiden zijn ‘bekentenisromans’. Reve begint steeds meer met het rooms-katholicisme te flirten en zal in 1966 toetreden tot de officiële Kerk. Zelf zegt hij dat hij eigenlijk op zoek is naar zijn moeder en haar terugvond in de figuur van Maria. Reve geeft  duidelijk zijn eigen invulling aan het geloof. God is volgens hem een deel van het bestaan. Reve: “Best mogelijk dat God een projectie is van ons zelf. God is het allerwezenlijkste van ons zelf, wat bij de meesten niet aan bod komt.” En hoewel het katholieke geloof volgens hem het ware geloof is, is de verschijning en herrijzenis van Jezus een religieus gebeuren dat “nooit daadwerkelijk in de geschiedenis plaats heeft gevonden”.

De VPRO organiseert met Reve een televisieprogramma in een katholieke kerk. Het in de kerk roken, drinken en vertonen van de herenliefde vinden velen aanstootgevend. 

Reve begint in deze jaren over zijn seksuele fantasieën te schrijven, waarin religie, erotiek en dood sterk met elkaar verbonden zijn. De openhartigheid waarmee Reve schrijft over (soms wrede) seks en homoseksualiteit doet veel stof opwaaien.

In Nader tot U beschrijft hij een seksscène met in de hoofdrol de schrijver zelf én God, die is gereïncarneerd als ezel. Citaat: “Als God zich opnieuw in Levende Stof gevangen geeft, zal hij als ezel terugkeren, hoogstens in staat om een paar lettergrepen te formuleren, miskend en verguisd en geranseld, maar ik zal hem begrijpen en meteen met hem naar bed gaan, maar ik doe zwachtels om zijn hoefjes, zodat ik niet te veel schrammetjes krijg, als hij spartelt bij het klaarkomen.”

Reve wordt naar aanleiding van deze passage aangeklaagd wegens godslastering. In 1968 wordt hij hiervan tot in de Hoge Raad vrijgesproken. Het proces zal de geschiedenis ingaan als het ‘Ezelproces’.

Het ezelproces

AVROTROS - Radio Een Vandaag, 8 mei 2017

00:00

00:00

Is Reve een racist?

Vanaf de jaren zestig gaan leven en werk van Reve steeds meer door elkaar lopen, in zijn literaire werk romantiseert hij dingen die hem in het leven zijn overkomen en in zijn publieke optredens doet hij alsof door hemzelf verzonnen gebeurtenissen daadwerkelijk zijn voorgevallen, zoals bijvoorbeeld zijn persoonlijke relatie met de koningin. Reve is mede door zijn knappe voorkomen, zijn humor, zijn soms moeilijk te duiden optreden en provocaties een graag geziene gast in de media. Hij heeft zelfs even een eigen tv-programma: De Grote Gerard Reve Show.

reve_show

Volksstammen duikelen over elkaar heen als het gaat over Reve en zijn al dan niet ironische uitspraken. Hoe moet zijn bekering tot het Katholicisme gezien worden, als een grote grap of als een oprecht beleden geloof?

Een andere bron voor discussie en rellerigheid is zijn vermeende racisme. In 1975 treedt Reve op op een poëziefestival in Kortrijk. Gekleed in een zwart overhemd, omhangen met onder andere een hakenkruis en een hamer en sikkel, komt hij het podium op en draagt hij het gedicht ‘Voor eigen erf’ voor waarin hij gewag maakt van ‘Onze roomblanke dochters’ en oproept ‘het zwarte tuig’ uit Nederland te gooien: “Ons land voor ons! Op naar de blanke macht!”

Het ironische der ironie

Beelden van de voordracht van het gedicht 'Voor eigen erf' op een poëziefestival in Kortrijk en de daarop volgende kritiek. De hele aflevering zien? Kijk op anderetijden.nl.

Verschuilt Reve zijn mening achter ironie? De hele aflevering zien? Kijk op anderetijden.nl.

Reve haalt de woede over zich heen van heel veel mensen. Zelf ontkent hij ten stelligste dat hij racist is: “Ik ben niet enkelvoudig genoeg van geest, en ook veel te intelligent, om een racist te zijn, maar die beschuldiging, en het lukratieve effekt ervan, hebben mij aan het denken gezet. Ik behoef maar een of andere persoon sprekend in te voeren, die zich laatdunkend over allerlei inferieure kokosnotenplukkers uitlaat en voor de eer van “onze jongens en meisjes” opkomt en het geld stroomt mij toe.”

In 1983 verschijnt er in Het Parool een interview van Boudewijn Buch met Reve dat wederom veel stof doet opwaaien. Reve doet racistische uitspraken, hij zegt dat de schrijvers Mulisch en Wolkers naar een communistisch concentratiekamp moeten en dat koningin Beatrix een ‘stomme eigenwijze trut van Troje’ is die prins Claus zenuwziek heeft gemaakt. Reve zal als fascist worden verketterd. Buch doet afstand van zijn geestelijk vader, hij noemt hem zelfs een NSB’er. Reve zegt uiteindelijk dat hij het allemaal niet zo heeft bedoeld en dat zijn woorden uit de context zijn gehaald. 

Reconstructie: Buch en Reve

NTR, Radio Doc, 5 feb 2017

00:00

00:00

Hoe zijn Reve’s nadagen als schrijver?

In zijn romans Oud en eenzaam (1978) en Moeder en zoon (1980) grijpt Reve terug op het verleden. In het eerste boek spelen zijn verblijf in Londen en de communistische jeugdkampen uit zijn jeugd een grote rol. In Moeder en zoon vertelt hij over zijn bekering en zijn liefde voor Matroos Vos. Reve’s kale schrijfstijl uit zijn vroege jaren, zijn inmiddels al lang ingeruild voor stijl die doordrenkt is van tegenstellingen: pathetisch en plechtig tegenover triviaal en spottend.

reve_1994

Gerard Reve in 1994.

In 1996 verschijnt de roman Het boek van violet en de dood, het boek dat volgens Reve zelf ‘alle andere boeken overbodig zal maken’. Hierin rekent hij onder anderen af met andere schrijvers zoals Remco Campert en Renate Rubenstein, en doet hij de onthulling dat hij eigenlijk de zoon is van Noorse zee-officier en dat zijn broer Karel dus eigenlijk een halfbroer is. ‘Mijn geleerde halfbroer’ noemt hij hem vanaf die tijd.

In 2001 wordt Reve’s gehele oeuvre bekroond met de Grote Prijs der Nederlandse letteren. Reve woont inmiddels met Matroos Vos in Vlaanderen, het land waar Maria zo vaak is verschenen dat ze er wel een voorkeur voor moet hebben.

Vijf jaar na het overlijden van Gerard Reve gaat Brandpunt op bezoek bij Joop Schafthuizen. Zij bewonderen Reve's erfenis in hun huis in Vlaanderen. De hele aflevering zien? Kijk op NPO.nl.

Hoe is het einde van Reve’s leven?

In 1997 krijgt hij de ziekte van Alzheimer. Na een hartoperatie gaat zijn gezondheid verder achteruit en in 1999 stopt hij met schrijven. Vanaf 2004 verblijft Reve in een verzorgingstehuis, waar hij sterft op 8 april 2006. Hij is dan 82. Zijn begrafenis in Machelen-aan-de-Leie trekt buitengewoon veel media, al zijn er weinig Nederlandse schrijvers en literatoren. In november 2006 krijgt Reve een granieten grafmonument met de teksten: ‘Hier rust in vrede Gerard Reve’ en ‘U heb ik lief’.

Voordracht van een gedicht uit Nader tot U. 

In het kort:

  • Gerard Reve wordt geboren op 14 december 1923 in Amsterdam. Hij is een sombere jongen die verschillende depressies heeft en een zelfmoordpoging doet. Zijn psychiater stimuleert hem om te gaan schrijven.

  • Reve’s doorbraak komt in 1947 met het boek De avonden. Een cynisch verslag van een kleinburgerlijk bestaan vol verveling, een leven dat zoveel jongeren in de crisisjaren na de Tweede Wereldoorlog leiden.

  • Reve’s bekendste boeken zijn De avonden, Werther Nieland, Op weg naar het einde en Nader tot U. In 1968 ontvangt hij de P.C. Hooftprijs en in 2001 wordt zijn oeuvre bekroond met de Grote Prijs der Nederlandse letteren.

  • Er zijn verschillende rellen rondom Reve: hij uit zich meerdere keren racistisch, wordt aangeklaagd wegens godslastering en zegt dat schrijvers Mulisch en Wolkers naar een communistisch concentratiekamp moeten. Reve verschuilt zich steeds achter ironie.

  • Reve’s huwelijk strandt in 1959 omdat hij van de herenliefde is. Na verschillende relaties zal hij in Joop Schafthuizen zijn partner vinden, waarmee hij tot zijn dood samen is.

En je weet het!

Anderen het laten weten?

auteur

Door Ronald Giphart

Ook interessant

om te weten