Is voltooid leven reden voor euthanasie?

voltooidleven_header3
Is voltooid leven reden voor euthanasie?

Gepubliceerd: 13-12-2017

Laatste update: 09-02-2023

In Nederland komen mensen die ondraaglijk en uitzichtloos lijden in aanmerking voor euthanasie, indien zij een weloverwogen euthanasieverzoek doen en twee artsen instemmen met het verzoek. Maar euthanasieverzoeken komen ook van mensen die op zich niet ziek zijn, maar vinden dat zij ‘klaar zijn met leven’. Een omstreden groep, waar medici en politici mee worstelen.

Redacteur: Larissa Pans

Wat is er zo uniek aan Nederland en euthanasie?

Nederland is in 2001 het eerste land ter wereld met een euthanasiewet. Niet toevallig is deze wet tot stand gekomen ten tijde van twee kabinetten die zonder een confessionele partij samengesteld zijn: Paars I en Paars II. Het Paarse kabinet presenteert deze wet als een grote verworvenheid onder leiding van toenmalig minister Els Borst (D66) van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. De wet wordt gezien als een ‘kroonjuweel’ van D66, een progressief, vrijzinnig antwoord op een beladen medisch-ethische kwestie als ‘de dood op verzoek’.

Het kunnen verzoeken om euthanasie is het recht op zelfbeschikking van de mens dat voor D66 een belangrijk principe is. Christelijke partijen vinden euthanasie te ver gaan. Hun overtuiging is dat het aan God is om te bepalen wanneer een leven ten einde is gekomen. Borst koos de niet zo handige, met de Bijbel geassocieerde uitdrukking ‘Het is volbracht', in een interview in NRC Handelsblad vlak nadat de wet was aangenomen.

voltooidleven_header2

In Nederland kan de wet op veel instemming rekenen, al zijn er natuurlijk ook tegenstanders. Internationaal roept en riep de wet veel weerstand op en werd het euthanasiebeleid zelfs vergeleken met ‘nazipraktijken’: de Nederlandse overheid zou het ‘vermoorden’ van onschuldige mensen, ja zelfs baby’s (doodzieke of zwaar gehandicapte baby's in dit geval), legaliseren.

Deze reactie gaat voorbij aan de diepgaande, medisch-ethische discussie in Nederland voorafgaand aan de wet en aan de kern van de wet. Euthanasie is namelijk nog steeds strafbaar en geldt als een misdrijf conform het Wetboek van Strafrecht. Wat de euthanasiewet biedt, is er een wettelijke mogelijkheid om als arts niet strafbaar te zijn en niet vervolgd te worden. De wet creëert een zogenaamde strafuitsluitingsgrond: als de arts voldoet aan de zorgvuldigheidseisen en de euthanasie meldt, wordt hij niet vervolgd. Alleen dan is het toegestaan. Dat is een juridische mijlpaal van jewelste: euthanasie en hulp bij zelfdoding door een arts zijn nu onder voorwaarden toegestaan.

Een discussie over ‘voltooid leven’ is niet compleet zonder deze korte terugblik op het Nederlandse euthanasiebeleid. Pas als het mogelijk is om in aanmerking te komen voor euthanasie, kun je het gaan hebben over de ‘doelgroepen’ van euthanasie: zijn dat terminaal zieken, dementen, psychiatrische patiënten en/of mensen die ‘klaar zijn met hun leven’?

Hat is een juridische mijlpaal van jewelste: euthanasie en hulp bij zelfdoding door een arts zijn onder voorwaarden toegestaan.

Wat betekent een 'voltooid leven'?

‘Voltooid leven’ is een term die gebruikt wordt in het debat over mensen die vinden dat hun leven ten einde zou moeten komen. Het gaat vaak om oudere mensen die, alhoewel ze niet (ernstig) ziek zijn, hun leven als zinloos beschouwen. Eigenlijk vinden ze dat ze ‘uitgeleefd’ zijn. Klaar met leven wordt het ook wel genoemd, of ‘lijden aan het leven’. Hun dierbaren zijn overleden, hun wereld wordt kleiner, ze kampen met ouderdomskwalen en zien niet meer in waarom of voor wie ze nog zouden moeten doorleven. Soms wordt gesproken over existentieel lijden. Deze mensen willen niet afhankelijk raken van anderen en de regie over hun eigen leven verliezen.

voltooidleven_verpleegsterbed

Een kernvoorwaarde uit de euthanasiewet is dat sprake is van ‘uitzichtloos en ondraaglijk lijden’ van de patiënt. Is dat zo bij mensen die het leven moe zijn, maar die fysiek niet ernstig ziek zijn of vreselijke pijn lijden? De ‘klaar met leven’-groep is een groep waar huisartsen mee worstelen en waarvan zij de doodswens soms moeilijk invoelbaar vinden. Terwijl oudere mensen die al jaren een wilsverklaring hebben, die precies hebben uitgedacht wanneer zij vinden dat de tijd rijp is voor hun euthanasie, soms vinden dat zij ‘recht’ hebben op euthanasie. Het is echter geen recht, het blijft een verzoek, en in de praktijk is de kans ook vrij groot dat het verzoek niet ingewilligd wordt.

Soms wordt een arts totaal gepasseerd en besluit een oudere die klaar is met leven, het heft in eigen hand te nemen. In 2010 zendt de NCRV een opvallende, spraakmakende documentaire uit: De laatste wens van Moek. Het is een reportage over de 99-jarige Moek Heringa. Ze is levensmoe en kiest voor een zelf geregisseerde dood. Stiefzoon Albert begrijpt haar wens en besluit haar te helpen. Hij filmt het hele proces, van de gesprekken met zijn stiefmoeder tot de allerlaatste fase. Hij is degene die op verzoek van Moek en met instemming van de rest van de familie de mix aan pillen geeft die tot haar dood zullen leiden. Er komt geen arts aan te pas. Hulp bij zelfdoding is in Nederland strafbaar. Na een langdurige rechtsgang bevestigt de Hoge Raad in 2019 de eerdere veroordeling van het Hof in Den Bosch: een voorwaardelijke gevangenisstraf van zes maanden voor de hulp bij de zelfdoding van zijn moeder.

Wat is de pil van Drion?

Kort gezegd is dat een ‘zelfmoordpil’, een pil die beschikbaar zou moeten komen voor oude mensen die hun leven willen beëindigen. In 1991 schrijft Huib Drion, oud-hoogleraar en oud-vicepresident van de Hoge Raad, hierover een roemrucht opiniestuk in NRC Handelsblad: ‘Het zelf gewilde levenseinde van oudere mensen’. Als er nu eens een pil beschikbaar zou komen voor oudere mensen, zodat zij weloverwogen hun lot in eigen hand kunnen nemen, schrijft Drion. En ‘de pil van Drion’ was geboren, of ‘de laatstewilpil’.

VPRO-journalist Netty Rosenfeld voert in 2001 een gesprek met Huib Drion over oud worden en over zijn befaamde Drion-pil.

Sindsdien is het een vast punt in discussies over euthanasie en voltooid leven, die befaamde ‘pil van Drion’. Die overigens tot voor kort niet echt verkrijgbaar was. Inmiddels, sinds november 2017, is de Coöperatie Laatste Wil druk doende een laatstewilpil te realiseren voor haar leden. Zijn voorstel voor een zelfmoordpil blijft door de jaren heen op veel bijval rekenen. De gedachte zo’n pil achter de hand te hebben, is voor veel mensen een aantrekkelijk en geruststellend idee.

Tien jaar na zijn opiniestuk spreekt journalist Hans Trompetter Huib Drion over wat zijn voorstel teweeg heeft gebracht.

Wie verzoeken vooral om euthanasie?

Het aantal ingewilligde euthanasieverzoeken is vanaf de inwerkingtreding van de euthanasiewet ‘stormachtig’ gegroeid, schrijft jurist Esther Pans, gepromoveerd op de euthanasiewet en de klaar-met-leven-problematiek in het juridisch vakblad Ars Aequi. In 2002 gaat het om 1.815 ingewilligde verzoeken, in 2015 staat de teller op de 5.516 ingewilligde euthanasieverzoeken. Opvallend: de overgrote meerderheid van de ingewilligde euthanasieverzoeken betreft nog altijd mensen met een terminale ziekte die nog maar een beperkte levensverwachting hebben. Al jarenlang gaat achter circa 75 procent van alle gemelde euthanasiegevallen lijden op grond van kanker schuil. 

Een uitleg van jurist Esther Pans in het programma Buitenhof, over de grondgedachte van de euthanasiewet. 

De Levenseindekliniek kan de toeloop van het aantal patiënten met een euthanasieverzoek haast niet meer aan

Steven Pleiter, directeur van de Levenseindekliniek.

De veel meer omstreden groepen met een euthanasiewens, zoals mensen met psychiatrische klachten en de mensen die ‘lijden aan het leven’, maken een veel kleiner deel uit van de euthanasieverzoeken, maar krijgen vanwege het controversiële karakter in de media veel aandacht. In de door de Regionale Toetsingscommissies Euthanasie opgestelde Code of Practice kan per ‘type lijden’ precies de stand van zaken worden opgezocht.

Oud-minister Els Borst van Volksgezondheid in gesprek met journalist Inge Diepman over het advies van de commissie en over levensmoeheid als reden voor euthanasie.

Wat is het arrest-Brongersma?

Dit is de eerste rechtszaak die er is gevoerd in Nederland over euthanasie op grond van klaar-met-leven zijn. De oud-senator vindt dat hij niets meer heeft om voor te leven, zijn naasten en vrienden zijn dood. Uitdrukkelijk vraagt hij zijn huisarts om zijn in zijn ogen zinloze leven te beëindigen. In een brief schrijft hij eind jaren negentig het volgende:

De dood heeft mij schijnbaar vergeten.

Oud-senator Edward Brongersma

voltooidleven_kaars

In 1998 verricht de Haarlemse huisarts Philip Sutorius euthanasie bij Brongersma. Is hij strafbaar of niet? De zaak komt in oktober 2000 in Haarlem voor de rechtbank. De rechtbank kiest voor een ruime definitie van het begrip ‘lijden’ en gaat mee in de redenering van huisarts Sutorius dat zijn patiënt ‘ondraaglijk en uitzichtloos’ leed. Hij heeft volgens de rechtbank voldaan aan alle zorgvuldigheidseisen en wordt van alle rechtsvervolging ontslagen. Het Openbaar Ministerie is het hiermee oneens en gaat in beroep omdat ‘levensmoe’ niet zou vallen binnen het medische domein. De zaak gaat door naar het Amsterdamse gerechtshof: die acht huisarts Sutorius wél schuldig, maar legt geen straf op. Hij heeft zich gehouden aan de zorgvuldigheidseisen, maar toch mag lijden dat niet is gegrond op een medische classificatie geen grond zijn voor euthanasie. Het moet gaan om een classificeerbare ziekte of stoornis, lichamelijk of geestelijk, en dat is levensmoe-zijn niet. De rechtszaak over Brongersma is gevoerd tot het hoogste juridische orgaan, de Hoge Raad. Op 24 december 2002 bevestigt de Hoge Raad het oordeel van het Amsterdamse Gerechtshof: euthanasie of hulp bij zelfdoding door een arts is alleen gerechtvaardigd in situaties waarin aan het lijden van betrokkene een medisch geclassificeerde somatische of psychische ziekte ten grondslag ligt, kortom: als het lijden zich binnen het ‘medisch domein’ bevindt.

De commissie die is aangesteld na de zaak Brongersma doet uitspraak: mag geholpen worden bij de toepassing van euthanasie wanneer iemand lijdt aan het leven?

Wat vond de commissie Voltooid Leven?

In 2016 ligt er een dik, genuanceerd rapport over voltooid leven, geschreven door de Commissie Voltooid Leven onder leiding van socioloog Paul Schnabel. Hoe moet de samenleving, met name de artsen, omgaan met mensen die ‘lijden aan het leven’? De Hoge Raad had immers in het arrest-Brongersma besloten dat wiens lijden voornamelijk wordt bepaald door levensmoeheid, niet valt onder de euthanasiewet. Maar de huidige euthanasiepraktijk biedt wel een opening, zij het een kleine. De Regionale Toetsingscommissies Euthanasie bekijkt of de arts die euthanasie heeft uitgevoerd of hulp bij zelfdoding heeft verleend, zich aan de zorgvuldigheidsregels heeft gehouden. Zij stellen een beoordelingskader op per 'type lijden', zoals bijvoorbeeld de voltooid leven-groep. Inmiddels geldt dat een ‘stapeling van ouderdomsklachten’ uiteindelijk kan leiden tot ondraaglijk en uitzichtloos lijden, dus zonder dat sprake is van een ernstige medische aandoening.

voltooidleven_schnabel

Schnabel geeft toelichting op het advies over de juridische mogelijkheden en maatschappelijke dilemma's met betrekking tot hulp bij zelfdoding aan mensen die hun leven voltooid achten. 

Soms wordt zo'n verzoek dus wel ingewilligd. Een ander, verregaander punt wordt door de Commissie-Schnabel afgewezen: de kwestie of iemand anders dan een arts zich mag bezighouden met 'dood op verzoek' . Een niet-arts, een zogenaamde stervensbegeleider (dit kan een familielid zijn), mag geen euthanasie uitvoeren of hulp bieden bij zelfdoding, zoals gebeurde in de eerdergenoemde zaak-Heringa. Is het mogelijk om meer ruimte te geven aan zelfbeschikking van de patiënt? Om de patiënt meer autonomie te geven over het eind van zijn leven? De conclusie van de commissie is dat een verantwoorde regeling, waarin het streven naar zelfbeschikking meer ruimte krijgt, terwijl de oudere tegelijk beschermd wordt tegen misbruik en andere risico’s, niet mogelijk is. Het is en blijft aan artsen en de euthanasiewet hoeft niet verruimd te worden, stelt de Commissie-Schnabel. Het rapport is een zware teleurstelling voor mensen die hoopten op legale levensbeëindiging bij voltooid leven.

"Dan moet ik nog tot tien uur 's avonds door en dan vroeg naar bed omdat ik spuugzat ben van het zitten. Het is klaar geweest."

Bij de kabinetsformatie in 2017 is het onderwerp voltooid leven een gevoelig onderwerp. In het regeerakkoord schrijft het kabinet dat het een "brede discussie zal faciliteren over waardig ouder worden, de reikwijdte en toepassing van de huidige euthanasiewetgeving en het onderwerp voltooid leven". Dat gaat D66 te langzaam. In 2019 kondigt de partij aan dat het in 2020 met een wetsvoorstel komt. Die zou euthanasie mogelijk moeten maken voor mensen van hoge leeftijd die 'levensmoe' zijn.

In januari 2020 verschijnt het langverwachte rapport van de commissie- Van Wijngaarden, die op verzoek van het kabinet onderzoek deed naar de hulp bij zelfdoding in geval van ‘voltooid leven'. Uit het onderzoek blijkt dat naar schatting 0,18 procent van alle 55-plussers een wens heeft tot levensbeëindiging. Dat komt neer op zo’n 10.000 mensen, zonder ernstig ziek te zijn.

Ruim een derde geeft aan graag hulp te krijgen bij zelfdoding. Daarnaast heeft twee derde de voorkeur het leven zelf te beëindigen. De meeste ouderen willen zelf beschikken over een zelfdodingsmiddel. Deze ouderen zijn niet zozeer van plan het middel meteen in te nemen, maar meer ter geruststelling om in de toekomst zelf regie te kunnen voeren over het levenseinde. Dit rapport zal de komende tijd als uitgangspunt dienen in de verdere politieke discussie over ‘voltooid leven’.

In het kort

  • Nederland is in 2001 het eerste land ter wereld met een euthanasiewet. Euthanasie en hulp bij zelfdoding door een arts zijn vanaf dan onder voorwaarden toegestaan.

  • Een 'lastige' groep mensen klopt ook aan met het verzoek om euthanasie: de mensen die 'lijden aan het leven', zij die hun leven als voltooid beschouwen en naar het einde verlangen, alhoewel zij niet ernstig ziek zijn.

  • Medici en politici worstelen nog altijd met hun doodswens. Lijden deze oudere mensen nu 'uitzichtloos en ondraaglijk'? (één van de kernvoorwaarden van de euthanasiewet).

  • De psychiatrische patiënten en de 'voltooid leven-groep' zijn de meer omstreden groepen. Hun verzoek voor euthanasie wordt soms ingewilligd, maar ook vaak afgewezen. 

  • De Commissie Voltooid Leven vindt dat de huidige euthanasiewet voldoende mogelijkheden biedt voor de groep mensen die 'klaar is met leven' en om euthanasie vraagt.

En je weet het!

Anderen het laten weten?

auteur

Door Larissa Pans

Ook interessant

om te weten