In de natuur draait alles om eten en gegeten worden, want elk organisme heeft nou eenmaal energie nodig om te overleven. In een ecosysteem is er een web van voedselketens: de ene soort eet de andere soort en is zelf weer voedsel voor een andere soort. Als één van de soorten wegvalt, hebben de andere soorten een probleem.

Neem het voedselweb in de zee. Plankton is geen voedsel voor de grootste roofvis ter wereld, de witte haai. Toch heeft ook de witte haai een groot probleem als er geen plankton meer in de zee te vinden zou zijn. De witte haai staat als roofdier aan de top van de voedselketen. Haaien eten roofdieren zoals zeehonden. Die zeehonden eten weer vissen die garnalen op het menu hebben staan en garnalen eten plankton. Als het plankton om een of andere reden wegvalt, stort de hele voedselketen in. Uiteindelijk krijgt ook de witte haai dan honger.

Maar wat gebeurt er als juist de haai, de top van de voedselketen wegvalt? Ook dan ontstaat er een probleem. De haai heeft namelijk ook een belangrijke taak binnen het ecosysteem: het dier voorkomt dat niet één bepaalde vis de oceaan gaat domineren. Wereldwijd stimuleren roofdieren de biodiversiteit binnen hun ecosysteem. Veel Nederlandse ecologen zijn dan ook verheugd over de terugkeer van de wolf in Nederland.

Soorten zijn niet alleen belangrijk omdat ze onderdeel zijn van een voedselweb. Er zijn ook soorten die hun omgeving met hun aanwezigheid of door hun activiteiten sterk veranderen en vaak ook aantrekkelijker maken voor andere organismen. Zulke soorten noem je biobouwers.

Mosselen zijn een goed voorbeeld. Deze schelpdieren vormen mosselbanken, een vaste ondergrond waar andere soorten zich kunnen vestigen. Op en rond mosselbanken groeien veel planten en dieren, zoals slakjes, garnalen en zeewieren. Die soorten worden weer gegeten door bijvoorbeeld wadvogels. Zonder mosselen zou er dus veel minder leven zijn in de Waddenzee. Daarom wordt ook wel gezegd:

Binnen een ecosysteem zijn er schommelingen. Het ene jaar domineren de merels in je achtertuin, het jaar erop zijn het de mussen. Grote veranderingen in korte tijd zijn zeldzaam: een kale toendra verandert niet plotseling in een bos met totaal andere planten- en diersoorten. Je spreekt binnen een ecosysteem van een natuurlijk evenwicht als er een balans is tussen de factoren die de verscheidenheid aan soorten binnen een ecosysteem bevorderen of beperken.

Die balans is dynamisch, wat wil zeggen dat er wel schommelingen kunnen zijn. Na een zachte winter zijn er bijvoorbeeld meer muizen, maar als roofdieren vervolgens extra veel muizen eten, ontstaat er toch geen muizenplaag. Zo herstelt een gezond ecosysteem zonder ingrijpen van de mens, en ontstaat er weer een evenwicht.

In de stad zie je nog weleens braakliggende terreinen waar voorheen gebouwen hebben staan. Het zijn vaak kale, lege terreinen waar nauwelijks wat groeit. De eerste planten die je op zo’n bouwterrein ziet verschijnen zijn vaak eenjarige soorten als melganzenvoet en de klaproos.

Mensen beschouwen deze soorten vaak als onkruid, maar biologen noemen het pioniersoorten. Ze zijn gespecialiseerd in het koloniseren van braakliggende grond. Pioniersoorten zijn heel belangrijk omdat ze de weg vrijmaken voor andere planten- en diersoorten om zich in hetzelfde gebied te vestigen. En zo wordt een kale lap grond langzaam steeds rijker aan biodiversiteit. Dit proces heet ecologische successie.

In 1954 kiepert een Oegandese ambtenaar een emmer vol met nijlbaars in het Afrikaanse Victoriameer. Deze roofvis komt daar oorspronkelijk niet voor, maar nu domineert de nieuwe bewoner het Victoriameer. Dat ene emmertje met vis verwoest in korte tijd een volledig ecosystemen. De eiwitrijke nijlbaars moet als voedsel dienen voor de hongerige bevolking.

Dat het goedbedoelde plan anders uitpakt en dat het verwoesten van een ecosysteem ook desastreuse gevolgen heeft voor de mensen die om het meer leven, is te zien in de documentaire Darwin’s Nightmare, een film van cineast Hupert Sauper.

Het Victoriameer is een extreem voorbeeld, maar ecosystemen kunnen op allerlei manieren onder druk komen te staan. In Nederland neemt bijvoorbeeld de afgelopen decennia het aantal insecten sterk af, volgens sommige schattingen met wel twee derde tot driekwart van het totaal. Waarschijnlijk zijn daarvoor meerdere oorzaken, waaronder het gebruik van bestrijdingsmiddelen in de landbouw.

Insectenonderzoekers spreken al van een ecologische ramp, ook omdat de insectenafname effecten heeft op het verdere ecosysteem. Insecten staan namelijk op het menu van veel vogels. Vogelecoloog Theunis Piersma ziet al steeds minder insectenetende vogels, zoals spreeuwen en zwaluwen.

Ook in Australië voltrok zich een ecologische ramp. In 1935 halen Australiërs reuzenpadden naar hun land. Het is de bedoeling om de padden in te zetten als biologisch bestrijdingsmiddel. De boeren die suikerriet verbouwen verwachten dat de padden hen van de kevers, die suikerriet eten, verlossen.

Maar deze pad is giftig en roofdieren die het dier eten sterven. Ze hebben in Australië (nog) geen natuurlijke vijanden. Tot op de dag van vandaag vormen de reuzenpadden een gigantische plaag en het dier wint steeds meer terrein. Zowel de nijlbaars in het Victoriameer als de reuzenpad in Australië zijn voorbeelden van zogenaamde invasieve exoten, oftewel soorten die door menselijk toedoen in een nieuw gebied terechtkomen en in hun nieuwe leefomgeving schade aanrichten.

Is de opmars van de invasieve exoten nog te stoppen? In dit fragment zie je hoe ecosystemen zich soms weten te herstellen doordat de voedselbronnen van de invasieve exoten bijvoorbeeld uitgeput raken. Of dat voor Australië en het Victoriameer ook geldt, zal nog moeten blijken.