Meervoudig ouderschap: hoeveel ouders kan een kind hebben?
Gepubliceerd: 17-1-2018
Laatste update: 28-10-2022
Wie hoort bij wie? Dat is in de 21e eeuw vaak niet in één oogopslag te zien: gezinssituaties kunnen complex zijn. Natuurlijk bestaat het gezin van vader, moeder, twee kinderen en een labrador nog altijd. Maar ook heb je ‘het kind met vier ouders’: het kind dat wordt opgevoed door een lesbisch stel samen met een homostel. Of neem de kinderen die opgroeien in stiefgezinnen, met halfbroers, stiefmoeders en andere ‘aanspoelende’ familieleden. Wanneer wordt het familierecht hierop aangepast?
Redacteur: Larissa Pans
Wanneer kwamen de eerste ‘modern families’ op?
Meervoudig ouderschap betekent dat een kind juridisch gezien meer dan twee ouders kan hebben. Misschien herinner je je de brieven die je vroeger van school mee naar huis kreeg, waarop ‘Geachte ouders/verzorgers’ als aanhef stond. Daarmee werd rekening gehouden dat er misschien meer opvoeders in het spel waren, om wat voor reden dan ook. In de praktijk bestaat het meervoudig ouderschap al jaren, zeker een halve eeuw – al werd het toen nog niet zo genoemd.
In de jaren zestig en zeventig wordt de samenleving opgeschud door provo’s, hippies en feministen. Zij zetten de aanval in op autoriteiten, traditionele rolpatronen en bestaande gezagsverhoudingen. Het concept gezin wordt krities bekeken. De pil zorgt voor seksuele vrijheid, het huwelijk is niet meer de heilige graal, scheidingen en vrije relaties komen op, ongehuwd samenwonen (‘hokken’) neemt een aanvang en de BOM-moeders doen hun intrede. De nieuwe, samengestelde gezinnen na scheidingen zijn ook een vorm van meerouderschap.
Leden van de feministische groep Dolle Mina en een kind in 1970.
De seventies-variant van meervoudig ouderschap is het wonen in een commune, waar meerdere gezinnen en andere betrokkenen samenwonen en iedereen elkaars kinderen opvoedt. Het lukt lesbische stellen om een kind te krijgen dankzij kunstmatige inseminatie, met het zaad van een bekende of onbekende donor. Hier zijn dus ook drie mensen in het spel. In deze jaren wordt de kiem gelegd voor de veelzijdigheid aan gezinsvormen. Met verwondering kijkt men in die jaren naar de vrijgevochten types die het allemaal anders gaan doen: zoals hier, een kort interview met een BOM-moeder.
"Bewust ongehuwd en bewust moeder. En dat samen is BOM, kun je zeggen."
In datzelfde programma worden ook de eerste kleurrijke gezinnen gefilmd:
Kinderen met gescheiden ouders worden een normaal verschijnsel. Dat geldt ook voor eenoudergezinnen, co-ouderschap of kinderen met meerdere vaders en moeders.
Hoe is meervoudig ouderschap geregeld?
De term ‘meervoudig ouderschap’ klinkt wat dor en droog, terwijl er dus een kleurrijke wereld van regenbooggezinnen, patchworkgezinnen, draagmoeders en wensouders, ‘meemoeders’ en ‘meevaders’ achter schuil gaat. Eigenlijk is het alles wat niet het aloude huisje-boompje-beestje is. De samenleving verandert, meerdere ouders en verzorgers voeden een kind op en dat levert dilemma’s op. Het familierecht weet geen raad met meeroudergezinnen. Belangen, rechten en plichten van ouders en kinderen moeten opnieuw afgewogen worden. Een mooi, empathisch geschreven en prangend rapport verschijnt eind 2016: Kind en ouders in de 21ste eeuw van de Staatscommissie Herijking Ouderschap.
Baanbrekend voorstel daarin is dat niet alleen de biologische ouders de juridische ouders kunnen zijn van een kind. Ook andere mensen die bij de opvoeding van het kind betrokken zijn kunnen juridisch ouder worden. Een kind kan maximaal vier juridische ouders hebben en kan opgroeien in maximaal twee huishoudens, stelt de staatscommissie voor in het rapport. Hiermee zegt zij dat twee vrouwen beiden wettelijk als moeders erkend worden (dus niet één als de biologische en de ander als ‘meemoeder’ met minder rechten). Als een homostel samen met een lesbisch stel een kind krijgt, zijn alle vier daadwerkelijk de opvoeder.
Het rapport Kind en ouders in de 21ste eeuw van de Staatscommissie Herijking Ouderschap.
“De belangen van het kind staan centraal,” schrijft de staatscommissie waarin juristen, ethici, sociologen, pedagogen en gynaecologen zitting hadden. Een belangrijke ommekeer, want lang stonden de belangen van de wensouders centraal. De staatscommissie pleit voor het opzetten van een register ontstaansgeschiedenis (het kind moet kunnen achterhalen van wie het afstamt) en een wettelijke regeling voor draagmoederschap. Ook erkent de commissie dat niet elke ouder per se een genetische band heeft met zijn of haar kind. Zij adviseert de term ‘afstammingsrecht’ te vervangen door ‘verwantschapsrecht’ en de term ‘bloedverwantschap’ door ‘verwantschap’. Daardoor kan ook een persoon die niet biologisch verwant is aan het kind als volwaardige ouder erkend worden.
Niet alleen moet het wettelijk mogelijk worden dat een kind meer dan twee ouders heeft, ook voor draagmoeders moet een wettelijke regeling komen.
"Als mijn man overlijdt, heb ik nu helemaal geen recht op dat kind, ik ben daar eigenlijk niks van." Dit soort situaties moeten straks verleden tijd zijn.
Hoe werkt meervoudig ouderschap in de praktijk?
Als een heterovrouw met een homovriend een kind wil krijgen en opvoeden, of een lesbisch stel samen met een donor of met een homostel, is het aan hen om een plan op te stellen waarin ze onderlinge afspraken over de verwekking van het kind en de opvoeding en verzorging vastleggen. Het is alleen juridisch niet afdwingbaar. De één schrijft gedetailleerd op in welke mate iedereen bij de opvoeding betrokken is en giet dat in een contract, de ander maakt mondeling globale afspraken en ziet wel hoe het loopt. Het eerdergenoemde rapport Kind en Ouders in de 21ste eeuw pleit ervoor om dit in het belang van het kind strakker vast te leggen. Betrokkenen zouden vóór de conceptie een meerouderschapsovereenkomst moeten voorleggen aan de rechter. Hierin schrijven de beoogde ouders hoe zij de zorg- en opvoedtaken verdelen en financiële zaken regelen. Ook moet de overeenkomst een regeling bevatten over mogelijke toekomstige conflicten.
Koppels poseren na de ondertekening van de eerste aktes van erkenning voor duomoeders in het gemeentehuis. Lesbische stellen kunnen door de invoering van de akte in 2014 allebei op eenvoudige wijze juridisch de ouder zijn van het kind van één van hen.
In de documentaire Gay Babyboom uit 2017 worden verschillende regenbooggezinnen gevolgd. Het wemelt er van de meemoeders en donormannen die op afstand betrokken of juist actief co-ouder zijn van hun nageslacht. Zoals het jonge lesbische stel Len en Germaine. De eerste aftastende fase van hun zoektocht naar een donor wordt mooi gefilmd. Zij stellen zichzelf voor aan de donor in een filmpje, beschrijven hun wensen en de zenuwachtige eerste kennismaking na een ‘klik’. Het lijkt wel wat op een datingbureau. Len en Germaine weten precies wat ze willen: een donor die nageslacht op de wereld wil zetten, maar die zich verder niet teveel bemoeit met het kind:
"Het voelde bijna too good to be true." Len en Jermaine worden gevolgd in hun zoektocht naar een geschikte donor. Met Bas en Eddy hebben ze een match. De hele documentaire zien? Kijk op NPO Start.
In onderstaand fragment gaan Len en Germaine naar homokoppel Bas en Eddy toe met “de zelf opgestelde afspraken”. Een tikkeltje laat, want Len is dan al een paar maanden zwanger:
"Het klinkt heel streng, een contract tekenen. Maar voor alle vier is het eigenlijk groot feest." De hele documentaire zien? Kijk op NPO Start.
De documentaire stopt wanneer het zoontje is geboren en het meervoudig ouderschap van deze vier begint.
Wie is baby Donna?
In het verleden zijn er vele onverkwikkelijke affaires geweest rondom draagmoeders en wensouders, en kindjes om wie juridische gevechten werden gevoerd.
Een voorbeeld waarin het gierend uit de klauwen loopt als meerdere mensen zich de vader of moeder van een kind voelen, is de affaire rondom baby Donna. Die begint bij haar geboorte in 2005. Een Belgische draagmoeder, An, staat haar af aan een Nederlands stel: Wim en Nathalie. De Nederlandse wensouders hadden eerder een doodgeboren dochtertje. Zij hebben op vruchtbaarheidsgebied van alles geprobeerd, tot ze in contact komen met de Belgische draagmoeder. Na de geboorte blijkt dat An het kind eerder beloofd heeft aan andere wensouders, een Belgisch stel, maar ruzie met hen heeft gekregen. De Belgische man van het stel, Bart, is degene die het zaad heeft geleverd; de eicel is van draagmoeder An. Biologische vader Bart eist het kind op, terwijl het baby’tje door de draagmoeder vlak na de geboorte is gegeven aan Wim en Nathalie. Uit de EO-reportage van Dit is de dag (2015):
Het juridisch getouwtrek rondom baby Donna.
Jaren van rechtszaken, dreigementen vanuit België en veel media-aandacht rondom ‘de gekochte baby’ volgen. De Nederlandse wensouders betaalden 12.000 euro voor baby Donna aan An. Een ‘onkostenvergoeding’, vinden ze zelf, het Belgische stel en de Belgische rechtbank vinden dat de Nederlanders Donna ‘gekocht’ hebben van de draagmoeder. Uiteindelijk beslist de kinderrechter in Utrecht dat baby Donna mag blijven bij Wim en Nathalie. De reden: er is inmiddels sprake van een familieband, en het zou niet in het belang van Donna zijn als ze naar een ander gezin moet. Dit tot grote frustratie van de biologische vader Bart en zijn vriendin.
Er volgen nog meer rechtszaken en bedreigingen tegen de Nederlandse ouders. Kleuter Donna speelt onder politiebegeleiding in de zandbak. In onderstaande uitzending uit 2015 is te zien hoe alle betrokkenen al tien jaar lang een bittere strijd voeren om Donna. Het meisje heeft er zelf genoeg van om speelbal te zijn tussen haar pleegouders, draagmoeder An (haar biologische moeder, die ook contact wil) en haar biologische vader. Haar geschiedenis is kortom een schrijnend voorbeeld van hoe het níet moet en illustreert het belang van het goed regelen van meervoudig ouderschap.
In dit fragment uit 2015 komt Donna (dan 10 jaar) zelf aan het woord:
"Als zij googelt op baby Donna, dan komt ze zichzelf overal tegen."
Wat moet er nu gebeuren?
Nederland had in 2001 de internationale primeur met het homohuwelijk. Een ander vooruitstrevend voorbeeld van het familierecht is het wettelijk regelen van het lesbisch ouderschap in 2014. Nederland kan nu het eerste land worden dat bij wet regelt dat vier personen de juridische ouders van een kind kunnen zijn.
Er zijn inmiddels vele meeroudergezinnen en er is een groeiende, commerciële, internationale 'vruchtbaarheidsindustrie' ontstaan: netwerken van vruchtbaarheidsklinieken, draagmoeders en donoren en hun 'cliënten' (de wensouders), die vraag en aanbod bij elkaar brengen. De Staatscommissie Herijking Ouderschap hoopte bij de presentatie van het rapport Kind en ouders in de 21ste eeuw (eind 2016) dan ook dat er werk gemaakt zou worden van meervoudig ouderschap, want die veelkleurige gezinssituaties zijn allang realiteit. Toen zat het kabinet-Rutte II (2012-2017) er nog, toenmalig minister van Justitie Ard van der Steur liet zich positief uit over het rapport.
Aleid Wolfsen, voorzitter van de Staatscommissie Herijking Ouderschap, overhandigt zijn eindrapport aan toenmalig minister Ard van der Steur van Veiligheid en Justitie
Inmiddels is de situatie veranderd: van het huidige kabinet-Rutte III maakt ook de ChristenUnie deel uit. Die partij vindt de aanbevelingen in het rapport te ver gaan. Het wordt inmiddels als heet hangijzer gezien, omdat coalitiepartners D66 en CU totaal anders in deze kwestie staan. D66 en VVD zijn voorstander van het regelen van meerouderschap, CDA en de ChristenUnie zijn tegen, onder meer omdat één kind met drie ouders niet strookt met de ‘biologische werkelijkheid’.
Er zijn meer kritische geluiden. Zo noemde emeritus hoogleraar jeugdbescherming Ido Weijers meerouderschap “vragen om ruzie”. Nanneke Quik-Schuijt, oud-kinderrechter en voormalig senator voor de SP, vindt de plannen voor meerouderschap “alleen in het belang van de ouders”. In de kabinetsformatie is afgesproken dat er “meer onderzoek” komt naar dit thema. Dat betekent simpelweg dat het kabinet-Rutte III het meervoudig ouderschap ‘parkeert’ – er ligt immers al een uitgebreid rapport waar 2,5 jaar aan gewerkt is. Dit thema wordt vervolgd, maar wanneer is de grote vraag...
In het kort:
Meervoudig ouderschap betekent dat een kind juridisch gezien meer dan twee ouders kan hebben, zoals een lesbisch stel dat samen met een homokoppel hun gezamenlijke kind opvoedt.
Het baanbrekende rapport ‘Kind en ouders in de 21ste eeuw’ stelt voor dat een kind maximaal vier juridische ouders kan hebben, en kan opgroeien in maximaal twee huishoudens.
Dat rapport van de Staatscommissie Herijking Ouderschap wil ‘getouwtrek’ rondom een baby of kind voorkomen. Het moet afgebakend worden wie de ouders zijn, het kind heeft recht om te weten van wie het afstamt.
In Nederland was er de beruchte affaire rondom ‘baby Donna’. Over deze baby brak een strijd los tussen de Belgische draagmoeder, Nederlandse wensouders én Belgische wensouders.
Het kabinet-Rutte III schuift het rapport voor zich uit, omdat coalitiepartners D66 en ChristenUnie lijnrecht tegenover elkaar staan in de kwestie meervoudig ouderschap.
