Het nieuwe donorsysteem: wat gaat er veranderen?
Gepubliceerd: 7-2-2018
Laatste update: 02-07-2020
Wie geen bezwaar aantekent, is vanaf 1 juli 2020 automatisch orgaandonor. Tweede Kamerlid Pia Dijkstra (D66) heeft de Eerste Kamer in februari 2018 weten te overtuigen van dit nieuwe donorsysteem. Tegenstanders blijven echter kritisch. Vanwaar deze twijfel? En hoe verschilt de nieuwe donorwet van het huidige systeem?
Een duik in het verleden
Het vervangen van zieke door gezonde organen wordt al vele eeuwen geprobeerd. De allereerste verhalen over deze ingrepen dateren uit de Oudheid, maar liepen vermoedelijk niet goed af. Zo zouden de heilige tweelingbroers Cosmas en Damianus in 287 na Christus een bijzondere beentransplantatie hebben uitgevoerd, waarbij het slechte been van een Romein werd vervangen door het gezonde been van een kort daarvoor gestorven Moor. De Romein zou voortaan met een zwart en wit been door het leven zijn gegaan. De betrouwbaarheid van dit verhaal kan echter in twijfel getrokken worden, omdat het menselijk lichaam alles afstoot wat lichaamsvreemd is.
De twintigste eeuw is een belangrijke periode vol ontwikkelingen op het gebied van transplantaties. Zo ontdekt Karl Landsteiner in 1901 dat bloed ingedeeld kan worden in verschillende groepen en vindt Nobelprijswinnaar Alexis Carrel in 1912 een manier om bloedvaten opnieuw met elkaar te verbinden.
Door deze belangrijke bevindingen en technologische ontwikkelingen duurt het niet lang voordat aantoonbaar succesvolle orgaantransplantaties worden uitgevoerd. De eerste geslaagde niertransplantatie ooit vindt plaats in 1954 bij een ééneiige tweeling, uitgevoerd door Amerikaanse chirurg Joseph Murray.
Vanwege de gebrekkige kennis over het afweersysteem leek deze transplantatie gedoemd te mislukken, maar toch waagt Murray de gok. Door het identieke weefsel van de twee broers ontstaat er geen afstoting en het risicovolle experiment slaagt. Met deze gelukte operatie opent Murray deuren voor vele anderen.
Veranderingen in wetgeving
Twaalf jaar na de operatie van Murray vindt ook in Nederland de eerste niertransplantatie plaats. Vanwege het succes ontstaat er discussie over regelgeving, maar door onderlinge verdeeldheid laat een nieuwe wet op zich wachten. Lange tijd komt het dan ook niet verder dan het donorcodicil. In die tijd was het verplicht om het pasje altijd op zak te hebben.
"Wie van jullie heeft een donorcodicil bij zich?"
Dit verandert echter allemaal op 1 februari 1998, wanneer de Wet op de orgaandonatie (WOD) wordt aangenomen. Vanaf nu is het het donorcodicil niet meer nodig, maar wordt de keuze vastgelegd in het donorregister. Iedere meerderjarige burger kan zelf kiezen of hij of zij organen en weefsels beschikbaar stelt na het overlijden. Daarnaast kan men de beslissing nemen om de keuze over te laten aan een specifiek persoon of andere nabestaanden. Maakt iemand helemaal geen keuze, dan kan er na overlijden nog toestemming worden gevraagd aan echtgenoten of familieleden. Door het register is het niet meer nodig om een pasje op zak te hebben.
Momenteel staat 42% van de Nederlandse bevolking geregistreerd in het donorregister. Het is echter niet zo dat al deze mensen donor zijn: Zo'n 31% van hen geeft aan geen donor te willen zijn. En 54% van de Nederlanders is in 2019 nog niet geregistreerd. Dit terwijl een grote meerderheid van de Nederlanders positief tegenover orgaandonatie staat.
Hiermee krijgen de nabestaanden de keuze en zij geven over het algemeen vaak geen toestemming voor donatie. Dit betekent dat veel donororganen onnodig verloren gaan. Wachtlijsten zijn zo lang dat er jaarlijks zo’n 130 tot 150 patiënten komen te overlijden.
Wantrouwen over orgaandonatie
Omdat de meeste Nederlanders over het algemeen positief tegenover orgaandonatie staan, is het lastig te verklaren waarom zo’n klein percentage van de bevolking ook daadwerkelijk toestemming geeft. Wel zijn de argumenten tégen orgaandonatie bekend.
Sommige mensen zetten kritische kanttekeningen bij orgaandonatie en het hersendoodprotocol. Zo bestaat de angst voor een te snelle verwijdering van organen, terwijl een patiënt nog niet echt dood is. Begrippen als coma en hersendood worden dan ook weleens door elkaar gehaald. Bij coma is de uitval van hersenfuncties niet volledig, of is er nog kans op herstel. In het geval van hersendood zijn alle hersenfuncties gestopt en is herstel niet meer mogelijk - het is uitgesloten dat een patiënt ooit nog ontwaakt. Een beademingsmachine kan er in dit geval voor zorgen dat de rest van de organen in leven blijft. Nederland heeft het strengste hersendoodprotocol ter wereld.
Een ander argument tegen orgaandonatie is dat je niet zelf kunt bepalen wie jouw organen krijgt. Dat kan bijvoorbeeld ook een roker, alcoholist of (voormalige) crimineel zijn. Daar staat wel tegenover dat rokers, alcoholisten en (drugs)verslaafden niet op de wachtlijst geplaatst worden zolang zij nog roken, overmatig drinken of drugs gebruiken.
Mensen die een religie aanhangen, worstelen vaak met de vraag of ze hun lichaam intact moeten laten na mijn dood. Of weegt het belang van naastenliefde zwaarder?
Mensen kunnen orgaandonatie ook simpelweg een eng idee vinden en een confrontatie met de dood probeert men zo lang mogelijk uit te stellen. Door niet-registratie komt de moeilijke keuze te liggen bij de nabestaanden. Er bestaat ook een angst dat nabestaanden van een donorpatiënt de kans niet meer krijgen om afscheid te kunnen nemen van hun dierbare. Dit is echter een fabel: na de donoroperatie is het nog steeds mogelijk om uitgebreid afscheid te nemen.
'Hoeveel organen kan ik eigenlijk doneren?'
De nieuwe donorwet
Door de lange wachtlijsten en het grote tekort aan orgaandonoren vindt een aantal politieke partijen dat het hoog tijd is voor een wetswijziging. Tweede Kamerlid Pia Dijkstra (D66) heeft hard moeten vechten voor een nieuwe donorwet, en dit ging niet zonder slag of stoot. De nieuwe donorwet – ook wel het ‘ja-tenzij systeem’ genoemd – houdt in dat er juist actie ondernomen moet worden indien men géén donor wil zijn.
In concreto: burgers die nog niet hun keuze hebben vastgelegd krijgen een donorformulier opgestuurd met de vraag om hun keuze te registreren. Indien er na zes weken geen keuze wordt gemaakt, krijgt de persoon nogmaals een formulier thuis gestuurd. Wanneer er opnieuw geen reactie wordt gegeven, wordt de persoon met ‘geen bezwaar’ in het donorregister vastgelegd. Dit betekent dat je automatisch donor wordt als je geen bezwaar maakt.
Hoe werkt donor zijn nou eigenlijk?
Uiteraard is het mogelijk om de keuze op elk moment te wijzigen. Ongeveer 58% van de Nederlandse bevolking is een voorstander van het nieuwe systeem. De rest geeft de voorkeur aan de huidige situatie.
Wachtlijsten duren zodanig lang dat er jaarlijks zo’n 130 tot 150 patiënten komen te overlijden.
Nederland zou niet het eerste land zijn dat een dergelijk donorsysteem invoert. Zo hebben landen als Spanje, Oostenrijk, België, Frankrijk, Italië en Zweden het ‘ja-tenzij systeem’ al omhelsd.
Door lange wachtlijsten voor donororganen sterven er jaarlijks zo'n 150 mensen. Hartpatiënt Schelte doet zijn verhaal.
Lof en kritiek op het wetsvoorstel
Ondanks de grote groep voorstanders heeft het initiatiefwetsvoorstel van D66 tot een hoop reuring geleid. Volgens tegenstanders gaat door het nieuwe donorsysteem het zelfbeschikkingsrecht verloren. Tevens maakt de wet mogelijk inbreuk op Artikel 11: het recht op onaantastbaarheid van het menselijk lichaam. Volgens dit artikel is iedereen de baas over zijn eigen lichaam – de overheid heeft hier verder geen zeggenschap over.
Het wetsvoorstel is bij veel Nederlanders in het verkeerde keelgat geschoten.
Het recht op onaantastbaarheid mag alleen worden ingeperkt als dat wettelijk wordt geregeld. Om juridische fouten te vermijden, moet voor het nieuwe voorstel dus eerst een speciale wet worden ontworpen. Nu het wetsvoorstel door de Eerste Kamer is aangenomen is de nieuwe donorwet feitelijk niet in strijd met de Grondwet, zo heeft de Raad van State laten weten.
Voorstanders vinden juist dat de individuele zelfbeschikking door de nieuwe wet wordt bevorderd. Het ‘ja-tenzij systeem’ zou mensen tijdig aan het denken zetten over hun ideeën en wensen na de dood. Het recht op eigen keuze gaat niet verloren - mensen krijgen meerdere keren de vraag of zij wel of geen donor willen worden.
Ondertussen blijft de vraag of de nieuwe donorwet het orgaantekort daadwerkelijk op zal lossen. Niet iedere ja-zegger wordt namelijk ook echt donor, aangezien er aan meerdere criteria moet worden voldaan. Zo mag de potentiële donor geen actieve virale infectie, bloedvergiftiging, tumor en tuberculose hebben. Tevens moet de doodsoorzaak bekend zijn.
De meeste inwoners van België lijken geen probleem te hebben met het donorsysteem. Maar 2 procent van de mensen heeft bezwaar aangetekend.
Het nieuwe donorregistratiesysteem is op 13 februari 2018 aangenomen door de Eerste Kamer. De wet gaat op 1 juli 2020 in.
Of het actieve donorregistratiesysteem dan ook echt een grote bijdrage zal leveren aan het oplossen van het tekort aan donororganen, is nog maar de vraag. In België lijkt het ‘ja-tenzij systeem’ in ieder geval wel te werken: maar 2% van de mensen heeft bezwaar aangetekend. Bij nierdonaties was er een jaar na de invoering van het systeem zelfs een toename van 86%. Dit staat in schril contrast met Nederland.
In het kort:
Door middel van het donorcodicil kon men aangeven of men bereid was na overlijden organen of weefsels af te staan. Dit verandert wanneer de Wet op orgaandonatie (WOD) wordt aangenomen. Vanaf nu heeft iedereen het donorcodicil niet meer nodig, maar wordt de keuze vastgelegd in het donorregister.
Wachtlijsten duren momenteel zodanig lang dat er jaarlijks zo’n 130 tot 150 patiënten komen te overlijden.
Door het tekort aan donororganen komt D66-Kamerlid Pia Dijkstra met een nieuw wetsvoorstel. De nieuwe donorwet – ook wel het ‘ja-tenzij systeem’ genoemd – houdt in dat er juist actie ondernomen moet worden indien men géén donor wil zijn.
Volgens tegenstanders gaat door het nieuwe donorsysteem het zelfbeschikkingsrecht verloren. Tevens maakt de wet mogelijk inbreuk op Artikel 11: het recht op onaantastbaarheid van het menselijk lichaam.
Dijkstra laat aan de Senaat weten dat een arts niet over zal gaan tot orgaandonatie bij bezwaren van de nabestaanden.