De magie van het oneindige: wie was M.C. Escher?
Gepubliceerd: 12-4-2018
Laatste update: 28-04-2023
Hij laat vissen in vogels veranderen, kubussen in huizen en in zijn labyrinttekeningen kun je uren verdwalen. Het unieke werk van kunstenaar Maurits Cornelis Escher is wereldberoemd. Wie was Escher, wat dreef hem en waarom zijn wiskundigen zo door hem gefascineerd?
Redacteur: Tess de Bruijn
Hoe werd Escher graficus?
Maurits Cornelis Escher wordt op 17 juni 1898 geboren in het Princessehof in Leeuwarden. Liefkozend noemen zijn ouders hem ‘Mauk’. Kunst en cultuur speelt een belangrijke rol in de opvoeding van Mauk. Zijn ouders nemen hem geregeld mee naar musea, kerken en concerten. Mauk Escher leest veel, maar is op school weinig succesvol. Hij blijft zitten in de tweede klas van de middelbare school en haalt in 1918 zijn eindexamens niet.
Uit wanhoop sturen de ouders van Escher de moeilijke leerling naar de Hogere Technische School in Delft. Hoewel hij zijn eindexamens niet heeft gehaald, mag hij daar toch beginnen als eerstejaars. Ook hier haalt Escher zijn examens niet en na een jaar verlaat de ongelukkige Escher de HTS.
De welgestelde familie van Escher ziet een carrière als kunstenaar niet zitten, dus besluit Escher architectuur te studeren. In 1919 begint Escher aan de School voor Bouwkunde en Sierende Kunsten te Haarlem.
"Mijn vader heeft toen schoorvoetend gezegd nou ja vooruit dat moet dan maar."
Naast architectuur is er nog veel meer te leren aan de Haarlemse school. In de eerste week laat Escher zijn tekeningen en linoleumsneden zien aan de bekende graficus Samuel Jessurun de Mesquita. Overtuigd van Eschers talent haalt de graficus hem over om over te stappen naar de grafische opleiding. “Ik heb alle reden om hem, eerst als leraar en daarna als vaderlijke vriend, mijn hele verdere leven dankbaar te blijven” stelt Escher in 1965.
Maar als Escher in 1924 afstudeert is het succes nog ver te zoeken. “Maurits Escher is een goed graficus, maar hij mist het juiste artistieke temperament”, geeft de directeur Escher mee met zijn afstuderen.
Werd Escher meteen beroemd?
Een jaar voor zijn afstuderen, in de lente van 1923, ontmoet Escher zijn grote liefde Jetta in Italië. De Zwitserse Jetta is dan met haar ouders op vakantie aan de kust van Amalfi en Escher is op slag verliefd.
Aan zijn vriend Jan van de Does de Willebois schrijft Escher op 22 juli 1923 over Jetta: “Ik schaam mij ten onrechte een beetje over deze kletspartij die toont dat ik 'verliefd' ben - en ik ben niet verliefd en wil niet verliefd zijn want ik haat het verliefd zijn - en toch ben ik verliefd. En bij het overlezen van deze brief bemerk ik tot mijn schrik, dat ik niet slechts verliefd ben, maar tevens trots daarop - hetgeen wel allerbespottelijkst.”
Italië
Na Eschers afstuderen in 1924 trouwt het stel en ze verhuizen naar Rome. Italië is een grote inspiratiebron voor Escher en hij maakt tijdens zijn tijd in Rome bijna de helft van zijn werken. Zoals bijvoorbeeld de serie ‘Nachtelijk Rome’. Daarover schrijft Escher: “Ik werkte aldus: des avonds van ± 8 uur tot 11 of 12 uur ‘s nachts, schetste ik in Rome, in dat verwonderlijk prachtige nachtelijke Rome, waarvan ik zoveel meer houd dan van dezelfde architectuur overdag.”
"Het Zuid-Italiaanse landschap interesseerde mij hoofdzakelijk."
Tijdens deze jaren streeft Escher vooral naar een volmaakte beheersing van de grafische techniek. Hij maakt met name veel houtsneden van Zuid-Europese landschappen. De techniek is in deze jaren het belangrijkste in zijn werk en hij maakt vooral prenten die dicht bij de werkelijkheid liggen.
Toch leveren de werken die Escher in Italië maakt niet de grote roem op. Dat verandert als hij in zijn latere werk de gedachte centraal stelt boven de techniek. Het gaat hem dan vooral om de denkbeelden, ideeën en fantasieën die hij wil overbrengen op zijn publiek. Het is deze omslag die Escher pas echt succesvol maakt.
Een graficus heeft in wezen iets van een troubadour: hij zingt en herhaalt in iedere afdruk.
Wat typeert het grote werk van Escher?
De beroemde werken van Escher zijn te herkennen aan de herhalingen, spiegelingen en optische illusies zoals bijvoorbeeld in ‘De Metamorphose’ (I,II,III) of ‘Dag en Nacht’. Escher speelt in zijn werk met perspectief en onmogelijke ruimtes. Geïnspireerd door hoe het menselijk brein een plat vlak ook ruimtelijk kan zien, creëert Escher optische illusies in zijn werk.
De regelmatige vlakverdeling
Escher bezoekt in 1922 het Alhambra paleis in het Spaanse Granada, maar pas vanaf zijn tweede bezoek in 1936 stelt Escher de gedachte boven de techniek centraal.
"Elk figuur kunt u zich voorstellen als een tegeltje en daar tegenaan staat weer een ander tegeltje en al die tegeltjes samen vullen het vlak volkomen."
In dit paleis maakt Escher kennis met de regelmatige vlakverdeling van de mozaïeken op de muur. De figuren met gelijke vlakken suggereren volgens Escher de oneindigheid: “Ik ben er tot over mijn oren op verliefd”.
Escher experimenteert net zo lang met de gelijke vormen en het spiegelen van de figuren totdat hij de techniek onder de knie heeft. Waar de Moren in het Alhambra abstracte figuren gebruiken, gebruikt Escher vooral dierlijke en menselijke vormen. Hij laat abstracte figuren in mensen of dieren overgaan of andersom. Deze vlakken verdubbelt hij waardoor de ‘metamorfose’ van de dieren een kringloop suggereert.
De onmogelijke werelden
Escher creëert met deze regelmatige vlakvullingen en wiskundige patronen onmogelijke werelden in zijn werk. Dit is een scherp contrast met zijn realistische werk vóór 1936. Tot in details zorgt Escher ervoor dat de constructie klopt, maar die in het echt eigenlijk niet kan bestaan. Zoals bijvoorbeeld in De Waterval. Hier lijkt het water naar boven te stromen, terwijl dit door de zwaartekracht helemaal niet kan. Maar ook bijvoorbeeld de levensechte reptielen die uit een tekening lijken te kruipen.
Escher gebruikt de wiskunde principes van symmetrie en rasters om de oneindigheid te creëren in zijn werken, maar hoe veel wist hij daar eigenlijk vanaf?
Was Escher een kunstenaar of wetenschapper?
Vrij Nederland-journaliste Bibeb stelt tijdens haar interview met Escher in 1969 dat hij natuurlijk heel goed is in wiskunde. Daarop reageert Escher: “Helemaal niet. Ik heb er nooit een voldoende voor gehad. Het leuke is, ik schijn wiskundige theorieën aan te snijden zonder het zelf te weten. Nee hoor, ik was een heel dom jongetje.”
De doorbraak van Escher in de mathematische wereld vindt een aantal jaar eerder plaats in 1954. Dan opent in Amsterdam het Internationaal Mathematisch Congres tegelijkertijd met een tentoonstelling over Escher in het Stedelijk Museum. De congresgangers bezoeken massaal de tentoonstelling en het levert hem velen contacten in de wereld op.
Hoewel Escher altijd ontkent iets te begrijpen van wiskunde, is zijn werk nauw met de wetenschap verbonden. Escher speelt in zijn werk met de concepten zwaartekracht en perspectief. Wiskundigen zijn gefascineerd door zijn creatief gebruik van wetmatigheden en wiskundige figuren. Escher verklaart dit zelf als: “Door open te staan voor raadsels die ons omringen en door mijn waarnemingen te overdenken en analyseren, kom ik in de buurt van het domein van de wiskunde.”
Het is de orde in de wiskunde die Escher aanspreekt. Hij houdt van een geordende wereld. Hij wil in zijn werk dan ook naar eigen zeggen orde in de chaos brengen. “Ik vertoef zelf liever in abstracties die met de werkelijkheid niets te maken hebben.”
Please tell Mr. Jagger I am not Maurits to him, but Very sincerely M.C. Escher
M.C. Escher
Escher vindt de onrust van de jeugdcultuur die opkomt in de jaren ’60 dan ook maar niets. Hij maakt zich in een brief aan zijn zoon zorgen om “die Beatles en vele andere Beatle-achtige verschijnselen”. De jeugdcultuur op hun beurt is geïnteresseerd in het absurde werk van Escher. De graficus moet volgens de jongeren haast wel aan de drugs zitten.
Het Amerikaanse blad Rolling Stone publiceert zijn kunstwerk ‘Waterval’, maar Escher vindt het maar niets. Mick Jagger vraagt iets te amicaal aan ‘Maurits’ of hij een van de werken op zijn LP-hoes mag afdrukken. Escher schrijft terug aan de manager van The Stones: “Please tell Mr. Jagger I am not Maurits to him, but, Very sincerely M.C. Escher”.
Van wiskundigen tot rock ’n roll sterren: het werk Escher is bij leven al razend populair. Is dit ook zo in de kunstwereld? Escher voelt zich naast wiskundige ook niet echt kunstenaar. Escher ziet zichelf voornamelijk als graficus. “Het predicaat kunstenaar geneert mij een beetje” zegt Escher daar zelf over in 1965. Escher heeft een vrij ouderwetse opvatting van wat kunst moet zijn: een proeve van technisch kunnen en iets wat schoonheid nastreeft en de toeschouwer esthetische bevrediging geeft. Escher vindt zelf niet dat zijn werk daartoe behoort.
In 1969 voltooit Escher de tegelbekleding van twee kolommen voor het nieuwe lyceum in Baarn. De prent ‘Ringslangen’, gemaakt in 1969, is zijn laatste werk. Op 27 maart 1972 overlijdt Escher op 73-jarige leeftijd in het Diakonessenhuis in Hilversum.
In het kort
Maurits Cornelis Escher wordt 17 juni 1898 geboren in het Princessehof in Leeuwarden.
Escher heeft weinig succes noch plezier in de schoolbanken tot hij onder het toeziend oog van graficus Jessurun de Mesquita de opleiding tot graficus begint.
Het grote publiek ontdekt Escher pas echt als hij de gedachte boven de techniek in zijn werk centraal stelt.
De regelmatige vlakverdelingen en het spelen met perspectief en het onmogelijke typeren het grote werk van Escher.
Escher wordt vanaf de jaren ’50 geprezen door wiskundigen, maar ziet zichzelf niet zo. Ook voelt hij zich niet helemaal verbonden met de kunstwereld en ziet hij zichzelf voornamelijk als graficus.
