Het communistische verzet
Omdat de nazi’s een grote afkeer hebben van het communisme gaat De Communistische Partij Nederland (CPN) meteen na de capitulatie ‘ondergronds’. Vanaf het begin van de oorlog zetten veel communistische Nederlanders zich actief in voor het verzet. Ze verzamelen wapens en verspreiden illegale pamfletten.

Al heel snel na de capitulatie blijkt dat de Duitse bezetters de nieuwsvoorziening sterk manipuleren. Nederlanders gaan daarom zelf meer betrouwbare informatie verspreiden via illegale pamfletten en verzetskranten zoals Het Parool. Een andere betrouwbare bron is Radio Oranje, het programma dat de Britse BBC uitzendt tijdens de oorlog. Maar luisteren naar Radio Oranje is ten strengste verboden. Vanaf mei 1943 verbieden de Duitsers zelfs het bezitten van een radiotoestel, omdat veel Nederlanders het toch stiekem doen.

Ruim een maand na de bezetting, op 29 juni 1940, uiten Nederlanders voor het eerst op grote schaal hun ontevredenheid over de bezetting. Prins Bernhard is die dag jarig en als eerbetoon draagt een deel van de bevolking witte anjers in het knoopsgat van hun jasje. De Duitsers zijn verrast, maar pakken dit geweldloze verzet meteen hard aan. De schrik zit er daarna goed in. De verjaardag van Wilhelmina, zo’n twee maanden later, gaat vrijwel geruisloos voorbij.

Het gevaar van onderduikers
Nederlanders weten circa 350.000 onderduikers te verbergen in hun huizen en schuren tijdens de oorlog. Dit is een levensgevaarlijke onderneming, want op deze ‘misdaad’ staat de doodstraf. In Oldebroek zien de verzetsstrijders zich gedwongen om een jong echtpaar dood te schieten, omdat het stel niet in hun schuilplaats wil blijven en het verzet dreigt te ontmaskeren.

Smokkelen
De 17-jarige Joke Folmer sluit zich ook aan bij het verzet om onderduikers te helpen. Haar beste vriendinnetje is Joods en duikt onder met haar familie. Jokes geweten dwingt haar om iets te doen. “Toen vroeg mijn leraar of ik haar huiswerk wilde brengen. Toen dacht ik: ja gut, want anders raakt ze achter. Maar dat moest echt voorzichtig gebeuren, zodat je niet gevolgd werd.”

Al snel vraagt de lokale verzetsgroep aan Joke of ze misschien meer wil doen. “Dat was geen keuze”, vertelt ze in De Oorlog. Naast haar hulp aan onderduikers raakt Joke betrokken bij smokkelroutes. Meer dan honderd Engelse piloten die zijn neergeschoten boven Nederland helpt ze de grens over.

De Duitse bezetter pakt in mei 1942 meer dan duizend vooraanstaande Nederlanders op, waaronder de 23-jarige Herman van Run. Hij verdwijnt in een van de zogenaamde ‘gijzelaarskampen’. Mocht het gewapend verzet in actie komen dan zullen de Duitsers gijzelaars doodschieten als vergelding. Dat gebeurt drie maanden later na een mislukte aanslag op een trein vol Wehrmachtmilitairen.

Vrouwen in het verzet
De zussen Truus en Freddie Oversteegen uit Haarlem zijn 14 en 16 als de oorlog uitbreekt. De kinderen komen uit een communistisch gezin dat al voor de oorlog Joodse vluchtelingen in huis heeft. Het verzet is voor hen een logische stap. Ze beginnen met koerierswerk, maar al snel raken ze betrokken bij het gewapend verzet. Ze leren daar ook Hannie Schaft kennen.

Samen met Hannie probeert Truus de verrader Ko Langendijk te liquideren. Truus en Hannie zitten samen op een fiets en schieten een aantal keren. “Een liquidatie, daar was ik altijd bloednerveus over. Het wordt nooit gewoon. Ik sliep er slecht van. Godzijdank went het niet”, vertelt Truus in Andere Tijden. 

Bij iedere liquidatie vragen Hannie, Truus en Freddie zich af wat de consequenties zijn van hun daden. De moord op een SS’er of NSB’er kan zomaar represailles betekenen, waarbij onschuldige mensen omkomen. De vrouwen weigeren soms een opdracht uit te voeren, zoals de ontvoering van de kinderen van Seyss-Inquart.

Gefusilleerd in de duinen
Nauwelijks drie weken voor de bevrijding wordt Hannie Schaft geëxecuteerd in de duinen bij Overveen. Net als Hannie verdwijnen honderden verzetsstrijders in de duinen. Berucht is de Waalsdorpervlakte in Den Haag waar naar schatting 250 verzetsstrijders uit de Scheveningse gevangenis – ook wel ‘Oranjehotel’ genoemd – gefusilleerd worden.

Naast represailles en executies riskeren de Nederlandse verzetsstrijders dat burgers per ongeluk omkomen als gevolg van hun gewelddadige acties. Zoals bijvoorbeeld gebeurt op 11 april 1944: zes Engelse bommenwerpers vallen op verzoek van het verzet het Centrale Bevolkingsregister in Den Haag aan. Ongeveer zestig Nederlandse medewerkers komen om bij dit bombardement. 

'De Indische Jongens'
Als de Tweede Wereldoorlog uitbreekt, wonen er al veel mensen uit Nederlands-Indië in Nederland. Veel van hen zijn actief in het verzet tegen de Nazi’s in Nederland. Ze werken bij de ondergrondse pers, helpen onderduikers en nemen deel aan de fysieke strijd tegen de Nazi’s. Deze verzetsstrijders worden ook wel de ‘Indische jongens’ genoemd. Indonesische studenten in Leiden spelen hierin een belangrijke rol. Ze zijn betrokken bij het samenstellen van illegale bladen en hebben een eigen sectie binnen de Binnenlandse Strijdkrachten.

Veel van deze Indonesische verzetsleden worden opgepakt en overleven de oorlog niet. Ook de Leidse sociologie student Irawan Soejono wordt in januari 1945 doodgeschoten tijdens een razzia in Leiden. Hij heeft op dat moment een stencilmachine voor het drukken van een verzetsblad bij zich. Als eerbetoon aan hem wordt de naam van de Indonesische verzetsgroep gewijzigd in ‘Irawan’.

Historici hebben ontdekt dat in Overijssel waarschijnlijk méér Joden zijn vervolgd door de aanwezigheid van het verzet. “Het lijkt voorstelbaar dat de verzetsnetwerken de aandacht trokken van de Duitse politie die deze bestreed en dat als gevolg hiervan ondergedoken Joden werden gearresteerd,” zo schrijven Marnix Croes en Peter Tammes in het Historisch Nieuwsblad.

Hoop
Wel heeft het verzet een positieve bijdrage geleverd aan het moraal onder de Nederlandse bevolking. De hoop op bevrijding van de Duitse bezetter en het gevoel dat je niet hulpeloos hoeft toe te kijken, maar je iets kunt dóen tegen de gruwelijkheden. Ook kleine uitingen van verzet, zoals heimelijk luisteren naar Radio Oranje, hebben hieraan bijgedragen.

Verder is iedere persoon die gered is door het verzet er natuurlijk één. Zij zijn het ‘levende bewijs’ dat het verbergen van onderduikers, vervalsen van persoonsbewijzen en smokkelen van piloten zeker effectief is geweest.

Hulp na de oorlog
Veel verzetsstrijders die de oorlog hebben overleefd betalen na de bevrijding een hoge prijs voor hun daden. Veel van hen kampen met emotionele en psychologische naweeën. Voor Loek Caspers is de bevrijding geen feest, omdat de Duitsers op 5 mei nog zes mensen uit haar verzetsgroep doodschieten: “er waren allemaal begrafenissen die week”.

Ook voor Gerrit Verbeek zijn de meidagen ieder jaar weer moeilijk. Op 4 mei kijkt hij geen tv, luistert niet naar de radio, doet helemaal niks. “Anders ga ik kapot. Ik kan dat niet aanhoren. De traumatische dingen uit de oorlog sleep ik nog met me mee.”

Al tijdens de Duitse bezetting belooft het verzet elkaar ook na de bevrijding niet in de steek te laten. In 1945 krijgt daarom de Stichting 1940-1945 vorm. Het initiatief kan op brede steun van de Nederlandse bevolking rekenen: massaal geven ze geld aan collectes. Ook koningin Wilhelmina uit haar dankbaarheid: ze stelt paleis ’t Loo open als herstellingsoord.

De vraag om hulp neemt in de loop van de twintigste eeuw toe. Steeds meer verzetsstrijders kampen met problemen als gevolg van hun oorlogservaringen. In de jaren zeventig krijgt ook PTSS landelijke bekendheid. Daarnaast stelt de stichting zich open voor nieuwe groepen zoals tweede generatie slachtoffers. Ruim zeventig jaar later blijkt de strijd van het verzetstrijders met de oorlog niet voorbij, maar ook zeker niet vergeten.