Wat maakt tbc de dodelijkste infectieziekte ter wereld?
Gepubliceerd: 23-10-2018
Laatste update: 24-03-2021
Bij tuberculose denk je misschien aan een ziekte uit een grijs verleden. Toch is de strijd tegen tbc nog lang niet gestreden: jaarlijks gaan er wereldwijd 1,7 miljoen mensen aan dood. De tbc-bacterie is steeds vaker resistent tegen antibiotica, en door verre reizen en globalisering steekt de ziekte ook in Nederland weer regelmatig de kop op.
Redacteur: Jessie van den Broek
Wat is tuberculose?
Tbc is een ernstige infectieziekte die wordt veroorzaakt door de bacterie Mycobacterium tuberculosis. In de meeste gevallen zit deze bacterie in de longen, maar hij kan zich ook nestelen in bijvoorbeeld je lymfeklieren of hart. De ziekte kan dus op verschillende plekken in je lichaam schade aanrichten.
Mensen met tbc kunnen last krijgen van allerlei symptomen, van hoesten en pijn op de borst tot koorts, vermoeidheid en gewichtsverlies. Sommige patiënten lopen lang met tbc rond voordat ze dit soort klachten krijgen. De tbc-bacterie is namelijk behoorlijk geniepig: hij kan zich goed verbergen voor je afweersysteem. Daardoor kun je hem jarenlang in je lichaam hebben zitten zonder dat je er iets van merkt. Op een later moment, bijvoorbeeld als je een verlaagde weerstand hebt, kan de ziekte dan alsnog toeslaan.
Tbc kan een grote impact hebben op je leven, zoals bij Jorge. Bekijk de hele aflevering op NPO Start.
Zonder de juiste behandeling kan tuberculose dodelijk zijn. Het is op dit moment zelfs de meest voorkomende en dodelijkste infectieziekte ter wereld. Vooral bij mensen die ook geïnfecteerd zijn met hiv heeft tbc vaak fatale gevolgen. Via de lymfekanalen en bloedbaan kan de tbc-bacterie allerlei inwendige organen aantasten, zoals het maagdarmkanaal, de urinewegen en het zenuwstelsel. Als je erg ziek bent door de tuberculose, kunnen je longen of hart er op een gegeven moment mee ophouden. En komt de bacterie in je hersenvocht terecht, dan kan dat leiden tot hersenvliesontsteking.
In Nederland is tbc behoorlijk goed onder controle. De ziekte komt hier bij ongeveer 800 mensen per jaar voor. Wereldwijd is dat anders: jaarlijks krijgen ruim 10 miljoen mensen de ziekte en overlijden er 1,7 miljoen mensen aan tbc. Bron: KNCV
Hoe besmettelijk is tbc?
Tuberculose kan alleen besmettelijk zijn als het in de longen zit. Besmettelijke tuberculose noemen we ook wel ‘open tbc’. Patiënten met deze vorm van tbc worden soms opgenomen op een gesloten afdeling, zodat ze de ziekte niet verder kunnen verspreiden.
Tbc wordt overgedragen via kleine druppeltjes in de lucht, vooral door hoesten of niezen. Als je die druppels inademt, kunnen ze in je longblaasjes terechtkomen en daar ontstekingen veroorzaken – ook wel bekend als ‘tuberkels’. Besmetting met tbc gebeurt trouwens alleen via de lucht; je kunt dus geen tbc krijgen door toetsenborden of deurknoppen aan te raken, of als je iemand een hand geeft.
Hoesthygiëne is belangrijk om te voorkomen dat mensen elkaar besmetten met infectieziekten. Bekijk de hele uitzending.
Als iemand open tbc blijkt te hebben, start de GGD een ‘contactonderzoek’ om na te gaan met wie deze persoon in contact is geweest. Vooral de mensen die intensief contact hebben gehad met de patiënt hebben namelijk kans op infectie. Als er tussen die mensen ook besmettingen blijken te zijn, worden daarna ook de mensen die iets verder weg staan onderzocht.
Soms is niet duidelijk waar mensen de ziekte hebben opgelopen. In 2017 bijvoorbeeld blijken in een wijk van het Gelderse dorp Vaassen zo’n twintig mensen tbc te hebben. Honderden mensen uit de directe omgeving van de patiënten krijgen daarom een oproep om zich op besmetting te laten testen.
In het Gelderse Vaassen kregen in 2017 honderden mensen een oproep om zich te laten testen op tbc.
Bij zo’n onderzoek wordt vaak gebruik gemaakt van een Mantoux-test: een eenvoudig onderzoek waarbij mensen een beetje testvloeistof ingespoten krijgen in hun arm. Als er vervolgens een bultje ontstaat, kan dat erop wijzen dat iemand ooit besmet is met de ziekte. Vaak wordt daarna nog een longfoto gemaakt om de patiënt verder te onderzoeken.
Er is trouwens ook een vaccin tegen tbc, het BCG-vaccin, maar dat beschermt maar gedeeltelijk tegen de ziekte. Onderzoekers werken hard aan een nieuw en effectiever vaccin. In Nederland wordt het BCG-vaccin nog maar weinig gebruikt. Alleen mensen die een verhoogd risico hebben om de ziekte op te lopen, bijvoorbeeld omdat ze voor langere tijd op reis gaan naar bepaalde landen, krijgen het advies zich te laten inenten.
Hoe hebben we de ziekte in Nederland onder controle gekregen?
Aan het begin van de twintigste eeuw is tbc in Europa nog volksziekte nummer één. Veel mensen overlijden eraan, onder wie bekende kunstenaars en schrijvers als George Orwell en Franz Kafka. De ziekte spreekt tot de verbeelding en is een inspiratiebron voor allerlei kunstvormen. Denk bijvoorbeeld aan opera’s als La traviata en La bohème, waarin tragische gevallen van tuberculose een belangrijke rol spelen.
In Nederland zijn de sterftecijfers lange tijd hoog – in 1935 overlijden van elke 100.000 mensen er 52 aan tbc. Dat heeft vooral te maken met het ontbreken van een effectieve behandeling. Tot in de jaren vijftig komen tbc-patiënten terecht in sanatoria: kuuroorden in de natuur, midden tussen de ruisende naaldbomen. Rust, regelmaat en frisse lucht moeten daar wonderen doen voor de gezondheid van de patiënten. Sommige mensen brengen er zelfs jaren door. Toch helpt het allemaal maar mondjesmaat, want in praktijk is tbc dan nog steeds een vrijwel onbehandelbare ziekte.
In sanatoria leefden mensen volgens een streng regime. De hele aflevering zien? Kijk op AndereTijden.nl.
Een goede behandeling tegen tuberculose komt pas na de Tweede Wereldoorlog, als de antibiotica eenmaal zijn ontdekt. Door de ontwikkeling van medicijnen tegen de ziekte daalt de sterfte aan tbc in een paar jaar tijd met 60%. Een landelijk bevolkingsonderzoek, waarbij mensen worden gescreend door middel van een longfoto, helpt de ziekte nog verder de kop in te drukken.
De bus van het bevolkingsonderzoek ging het hele land door.
Door deze en andere maatregelen is tuberculose in Nederland inmiddels een vrij zeldzame ziekte, waar vrijwel niemand meer aan doodgaat. Maar in de rest van de wereld is het plaatje een stuk minder rooskleurig: wereldwijd is de ziekte nog steeds één van de belangrijkste doodsoorzaken. In veel landen zijn goede gezondheidszorg en betaalbare medicijnen niet voorhanden, ontbreken de middelen voor screening en diagnose en wordt er niet genoeg op toegezien dat mensen hun medicijnenkuur afmaken. Mede doordat tbc in de westerse wereld een ‘vergeten ziekte’ is, zijn de budgetten voor tbc-onderzoek bovendien veel lager dan die voor onderzoek naar ziektes als hiv en malaria.
Onderzoekers werken hard aan nieuwe manieren om tbc beter en sneller te diagnosticeren. Onlangs werd er een nieuwe test ontwikkeld, die het mogelijk maakt om via ontlasting aan te tonen of iemand tbc heeft. De test is speciaal geschikt voor kinderen, die anders een belastend onderzoek moeten ondergaan in het ziekenhuis.
Toch komt tbc ook in Nederland sinds kort weer iets vaker voor. Doordat we steeds meer reizen maken naar verre oorden, lopen we meer kans om de ziekte op te lopen in het buitenland. En ook migranten nemen tuberculose soms mee vanuit het buitenland. Daarom worden mensen uit landen waar veel tbc voorkomt uit voorzorg met een longfoto onderzocht, kort nadat ze in Nederland zijn aangekomen.
Kunnen we tbc behandelen – en hoe lang nog?
Tbc is op dit moment goed te behandelen met een combinatie van verschillende antibiotica. Dat is geen kwestie van een kuurtje van twee weken; patiënten moeten de medicijnen minimaal een half jaar slikken. En die pillen kunnen vervelende bijwerkingen hebben. Voor patiënten is het daarom verleidelijk om met de kuur te stoppen zodra de klachten minder worden. Toch is dat zeer onverstandig: de tbc-bacterie kan dan resistent worden, waardoor de gebruikelijke medicatie niet meer aanslaat. Daarom ziet in ons land de GGD er via huisbezoeken op toe dat patiënten dagelijks hun medicijnen slikken.
De GGD controleert of tbc-patiënten elke dag hun medicijnen slikken. De hele uitzending is te zien op NPO Start.
Resistente vormen van tuberculose komen steeds vaker voor en dat maakt de ziekte wereldwijd moeilijker te behandelen. Tegen tbc die resistent is tegen de gebruikelijke antibiotica is in Nederland gelukkig nog andere medicatie beschikbaar. Wel duurt zo’n kuur nog langer, soms zelfs jaren. Bovendien hebben deze pillen nog heftigere bijwerkingen, die vaak tot blijvende schade leiden, zoals doofheid.
Maar het grootste gevaar is dat tbc tegen alle antibiotica resistent wordt, waardoor de ziekte helemaal niet meer te behandelen zal zijn. Wetenschappers zijn daarom hard op zoek naar alternatieven voor antibiotica. Onderzoekers van de Universiteit Leiden zoeken bijvoorbeeld naar stofjes die ons afweersysteem versterken, zodat het lichaam zelf de tuberculose onschadelijk kan maken. Met behulp van een algoritme analyseren ze grote hoeveelheden data, om beter te kunnen voorspellen welke stoffen daar geschikt voor zijn.
Met behulp van een algoritme zoeken Leidse onderzoekers nieuwe remedies tegen tbc. Op NPO Start is de hele aflevering te zien.
Er is nog veel onderzoek nodig, benadrukken wetenschappers, voordat we een multiresistente tbc-bacterie kunnen bestrijden en de ziekte wereldwijd onder controle hebben. De kille sanatoria van vroeger mogen dan ver achter ons liggen, de strijd tegen tbc is nog lang niet gestreden.
In het kort
Tbc is de dodelijkste infectieziekte ter wereld. De ziekte wordt veroorzaakt door een bacterie die zich nestelt in de longen of in andere delen van het lichaam.
Besmettelijke tbc wordt overgedragen via kleine druppeltjes in de lucht, vooral door hoesten of niezen. Alleen longtuberculose kan besmettelijk zijn.
Vroeger kwamen tbc-patiënten in sanatoria terecht. Door de opkomst van antibiotica en een betere screening daalde het aantal gevallen van de ziekte in Nederland snel.
Tbc is goed te behandelen met antibiotica, maar resistente vormen van tuberculose komen steeds vaker voor. Daarom zijn onderzoekers op zoek naar alternatieve behandelingen.
