Hoe groeide Händels Messiah uit tot een tijdloos meesterwerk?
Gepubliceerd: 21-11-2018
Laatste update: 01-12-2021
Nederland telt meer koorzangers dan voetballers: ruim anderhalf miljoen. Velen van hen werpen zich elke Kerst op het oratorium Messiah van Händel. Wie geen koorlid is, kan meedoen aan de meezing-Messiah of in december naar tientallen voorstellingen luisteren. De drie eeuwen oude muziek lijkt springlevender dan ooit. Waarom spreekt Messiah zo tot de verbeelding, en zingen koren uit volle borst ieder jaar weer het beroemde ‘Hallelujah’?
Redacteur: Joost Galema
Wat is Messiah?
Messiah is een oratorium, een Bijbels drama op muziek. De kunstvorm ontleent zijn naam aan de gebedsruimte die de Italiaanse priester Filippo Neri halfweg de zestiende eeuw begon in de Romeinse kerk San Girolamo della Carità. De groep krijgt zelfs een aparte status van de paus: de orde der oratorianen. Gedurende de bijeenkomsten worden lange Bijbelse teksten op muziek gezet, in het Latijn of Italiaans.
Neri vindt het belangrijk dat zijn volgelingen opgaan in hun geloof. Muziek kan die vervoering oproepen: zij geeft woorden meer betekenis en laat ze dieper tot de mens doordringen. Maar die vervoering werkt ook de andere kant op: de seksuele kant. Dat blijkt als enkele decennia later zich naast het oratorium een nieuw genre ontwikkelt: het muziektoneel, de opera. Daarin wordt niet het geloof bezongen en de liefde voor God, maar juist alles wat de kerk verbiedt: lust, sensualiteit, haat, de menselijke verhoudingen en gevoelens.
Uitvoering van het oratorium Messiah van G.F. Händel in de Pieterskerk in Leiden door de Nederlandse Bach Vereniging onder leiding van Jos van Veldhoven.
Er ontstaat een kruisbestuiving tussen beide, waarbij vooral de dramatische operavormen het oratorium besmetten of verrijken - het is maar vanuit welk standpunt je het bekijkt. Wanneer begin achttiende eeuw de jonge componist Georg Friedrich Händel in Italië rondreist, mag er in Rome van de paus zelfs geen opera uitgevoerd worden, want het theater roept in zijn ogen het slechte wakker in de mens. De componisten halen hun schouders op: ze schrijven gewoon oratoria alleen met de sensuele melodieën van opera.
Sommige oratoria hebben één duidelijk Bijbelverhaal als onderwerp, zoals de beroemde Matthäus-Passion van Johann Sebastian Bach over de kruisdood van Jezus. Andere gaan over allegorische karakters, bijvoorbeeld Händels Il trionfo del Tempo e del Disinganno, waarin Tijd, Inzicht en Genot strijden om het hart van Schoonheid. Messiah is uniek, want behoort tot geen van beide categorieën: het stuk is een verzameling Bijbelteksten over de komst, het lijden en de opstanding van de Messias, Jezus Christus.
Uitvoeringen
Wie is Händel, de componist van Messiah?
Georg Friedrich Händel is een van de beroemdste componisten uit de barok, een tijdvak (1600-1800) waarin weelderige versieringen en heftige emoties de kunst kenmerken. Hij wordt geboren in 1685 als zoon van een arts. Zijn vader wil dat hij rechten gaat studeren. Hij verbiedt de kleine Georg zelfs het musiceren. Die smokkelt op zijn beurt een klavecimbel naar zolder, waar hij stiekem oefent.
Een edelman hoort op een dag het elfjarige kind op het orgel spelen en ziet zijn grote talent; hij overtuigt vader Händel ervan zijn zoon musicus te laten worden. Het gaat snel met dit wonderkind. Op zijn negentiende beleeft zijn eerste opera Almira zijn première, en niet in het onbetekenende Halle - waar hij vandaan komt - maar in de metropool Hamburg.
Kort daarna trekt Händel naar Italië, het geboorteland van de opera. Hij blijft vier jaar. En de kennis die hij daar opdoet, maakt hij vervolgens te gelde in het rijke Londen. De componist laat de stad kennismaken met de Italiaanse opera, en groeit uit tot de favoriet van een andere belangrijke Duitse nieuwkomer: de keurvorst van Hannover, die als George I de Britse troon bestijgt.
Händel is een slim ondernemer en een kwart eeuw lang trekt hij veel bezoekers met zijn Italiaanse opera. Maar langzamerhand raakt het verwende publiek erop uitgekeken. Hij probeert het met oratoria in het Engels, maar dat slaat in eerste instantie ook niet aan.
Na de flop van zijn laatste opera Deidamia trekt Händel zich in februari 1741 gedesillusioneerd terug uit het openbare leven. Alles lijkt tegen hem samen te spannen. De strenge winter die eind 1740 uitbreekt, houdt de mensen thuis. En de vijanden die hij in de loop der jaren heeft gemaakt, intimideren de bezoekers bij het theater die wel de bittere kou durven te trotseren. Ze rukken daar zelfs de posters van de muren.
Niemand merkt Händel meer op als hij eenzaam door de straten dwaalt. Londen negeert mensen die mislukken. De componist laat de onverschilligheid van de stad over zich heen komen. Zijn beroemde woede-uitbarstingen zijn verdwenen. Het zwakke gestel verdraagt ze niet meer en het verdriet over de verstoting lijkt hem milder te maken, schrijft biograaf Newman Flower.
Een productie van DNO: 'Deidamia' van G.F. Händel op het libretto van Paolo Antonio.
Hoe komt Messiah tot stand?
In die tijd van eenzaamheid krijgt de componist bezoek van Charles Jennens, die zichzelf een ‘Händel-verslaafde’ noemt. ‘Alles wat met zijn muziek is verenigd, wordt heilig’, zegt hij. Händel kent hem goed, want de schatrijke bewonderaar heeft al eerder voor hem de tekst van het oratorium Saul geschreven.
Jennens is een excentrieke figuur, die door Londen rijdt in zijn schitterende koets, voortgetrokken door paarden met pluimen. Achterop zit een lakei die, wanneer zijn meester uitstapt, de stoep moet schoonvegen. Een tijdgenoot beschrijft Jennens als ‘een ijdele dwaas, tot waanzin gedreven door zijn rijkdom, die nog kritiek zou hebben op de almachtige God, als die hem zou toelaten in de hemel’.
Deze Jennens brengt de componist een nieuwe verzameling teksten uit de Bijbel, over de voorspelling van de komst van Christus, zijn geboorte, leven, sterven en opstanding. De daad leidt tot een soort hergeboorte. In een vlaag van inspiratie, die slechts vierentwintig dagen duurt, schrijft Händel de muziek van Messiah. Als in een droom. Hij sluit zich met de teksten op in zijn kamer. Zijn bediende brengt hem maaltijden, maar vindt na een paar uur het eten vaak onaangeroerd terug op de plek waar hij het heeft neergezet. En op de dag dat Händel het tweede deel heeft afgerond met het ‘Hallelujah’ treft hij zijn meester in tranen.
Ik geloof dat ik de hemel en God voor me heb gezien.
G.F. Händel
Het visioen zegt iets over de gemoedstoestand van de componist en de overgave waarmee hij zich op het stuk werpt.
Hij maakt het oratorium zonder daadwerkelijke uitvoering in zijn achterhoofd. Daarin onderscheidt Messiah zich van zijn andere werken. Hij weet niet beter dan dat niemand meer op zijn muziek zit te wachten. En na de voltooiing half september 1741 verdwijnt Messiah dus in een bureaula. Totdat hij een paar maanden later een verzoek krijgt van de rijke burgerij uit de Ierse hoofdstad Dublin voor enkele liefdadigheidsconcerten. Nooit doen goede doelen een vergeefs beroep op hem. Händel gaat op reis en in zijn koffer zit het manuscript van Messiah.
Hoe werd er destijds tegen Messiah aangekeken?
De Ieren verafgoden Händel. Zelfs de door Londen versmade opera. Rond Pasen kondigt de krant de uitvoering aan van een nieuw Grand Oratorio. En zo maakt de wereld - met Dublin als eerste - half april 1742 kennis met Händels Messiah.
Voor de première krijgen de dames het verzoek om hun hoepeljurken thuis te laten, en de heren hun zwaarden, zodat er meer bezoekers in de concertzaal passen. Die is overvol met zevenhonderd belangstellenden. Buiten wachten er nog honderden. De beroemde actrice Susanna Cibber steelt de show. In Londen is ze verwikkeld in menig schandaal met echtgenoot en minnaars. Na het zingen van de aria ‘He was despised’, roept de predikant Patrick Delany vanuit het publiek:
Vrouw! Voor dit zijn al je zonden vergeven.
Predikant Patrick Delany.
De negen succesvolle maanden in Ierland herinnert Londen aan zijn verloren zoon. En bij terugkeer lijkt alle leed voorbij. Zijn oratorium Samson brengt het publiek weer massaal op de banken, ook de koning die na de voorstelling in zijn koets ‘melodieën eruit neuriet alsof het de nieuwste deuntjes uit Parijs zijn’. Händel begint aan een tweede leven als componist. En hij wil Londen ook Messiah te laten horen. Maar die daad haalt de wonden van een oude vijandschap open. De titel Messiah op een poster zetten, vinden de kerken al een vorm van heiligschennis, maar zo’n verhaal uitvoeren in een theater is nog erger.
De Messiah wordt uitgevoerd door het Nederlands Promenade Orkest olv Jan Stulen en de Nederlandse Händelvereniging, meegezongen door het publiek.
Waarom luisteren we nog altijd naar Messiah?
Het is de liefdadigheid die van Messiah in Engeland een traditie zal maken. Het Foundling Hospital ‘voor kwetsbare, in de steek gelaten kinderen’ deed aan het einde van Händels leven een beroep op hem voor een geldinzameling. Publiek verdrong zich die avond voor de deuren. Ze hoorden delen uit Messiah, dat de decennia erna op het programma van de jaarlijkse uitvoering bleef. Händel liet na zijn dood in 1759 zelfs een partituur van het stuk na aan het opvanghuis.
En zo begon Messiah vanuit die kleine gemeenschap aan een triomftocht, eerst door Engeland en daarna door de wereld. Oorspronkelijk gecomponeerd voor Pasen, groeide het werk uit tot kerstmuziek, omdat er rond het Paasfeest al zoveel traditionele stukken waren. Vooral koren zijn er dol op, omdat het koor als commentator op de gebeurtenissen de drijvende kracht is achter Messiah.
Händels beroemde tijdgenoot Johann Sebastian Bach zette boven zijn stukken Soli Deo Gloria, ter ere van God. De onweerstaanbaarheid van Händel schuilt juist in het menselijke. Zelfs wanneer het onderwerp religieus is, draait het bij hem om hoe mensen met dat goddelijke omgaan. We kunnen onszelf in zijn muziek herkennen.
Grote componisten bewonderden hem. Ludwig van Beethoven noemde Händel ‘de grootste componist die ooit leefde’. Wolfgang Amadeus Mozart maakte een nieuwe orkestratie van Messiah, niet om de meester te verbeteren, bezwoer hij. ‘Want Händel weet beter wat werkt dan wie dan ook. Als hij kiest, dan raakt hij ons met een bliksemschicht.’
In het kort
Messiah is een oratorium, een Bijbels drama op muziek. Sommige oratoria hebben één duidelijk Bijbelverhaal als onderwerp en andere gaan over allegorische karakters. Messiah is uniek, want het behoort tot geen van beide.
Georg Friedrich Händel is een van de beroemdste componisten uit de barok. Op zijn negentiende gaat zijn eerste opera (Almira) in première. Hij trekt naar Italië en vervolgens naar Groot-Brittanië waar hij een kwart eeuw lang veel bezoekers trekt met zijn Italiaanse opera.
Händel krijgt bezoek van de schatrijke bewonderaar Charles Jennens. Hij brengt de componist een nieuwe verzameling teksten uit de Bijbel en in een vlaag van inspiratie schrijft Händel in vierentwintig dagen de muziek van Messiah.
De wereld maakt in april 1742 kennis met Händels Messiah. De concertzaal is overvol met zevenhonderd belangstellenden en buiten wachten er nog honderden.
Händel wil Londen ook Messiah laten horen maar die daad haalt de wonden van een oude vijandschap open. De enkele keer dat hij het programmeert, blijven de zalen leeg.
Het is de liefdadigheid die van Messiah in Engeland een traditie zal maken. Na zijn dood laat hij zelfs een partituur achter bij een opvanghuis voor kinderen. Grote componisten bewonderden hem en kunnen de meester niet verbeteren: 'Handel weet beter wat werkt dan wie dan ook.'
